Soldadu estranjeiru sira tenke hado’ok an husi Timor nia direitu politika

Hili iha ne'e atu hare Komunikadu imprensa tomak, ho dokumentus relevante.
Atualiza, 25 Marsu. Australia kansela program ida ne'e.

La’o Hamutuk bolu atensaun ba komandante militar no sivil husi soldadu Australia no soldadu estranjeiru sira iha Timor-Leste atu fo ordem ba sira nia soldadu hodi evita involvimentu iha politika rai laran nian, inklui husu sidadaun Timor-Leste nia vizaun politika ka enkoraje Timor oan sira hodi identifika an iha grupo politika ida ka grupo seluk.

Ami foin dadauk ne’e hetan karta ne’ebé ami tau iha anexu, husi Sr. Mateus Fernandes Sequeira, Chefe do Suco Lore I (Distritu Lautem), ne’ebé hateten observador militar husi Australia no Nova Zelandia konvida komunidade lokal sira ba iha enkontru komunitariu ida iha loron 23 Fevereiru. Depois soldadu sira too ho helikopteru, sira husu ba komunidade sira hodi foti liman karik sira prefere governu AMP diak liu kompara ho governu anterior. Atu hateten katak hahalok ida ne’e laos asuntu Australia nian, obriga povo hodi publika sai sira nia espresaun politika, ne’ebé sira adere ba iha nasaun soberania foun liu ne’e, hanesan perigu no hanesan estragus. Hahalok ne’e bele hamosu violensia ka vingansa, hakotu “Stabilizasaun” ne’ebé Forsa Stabilizasaun Internasional (FSI) hare nudar razaun ida iha ne’e hodi asegura.

Konstituisaun iha demokrasia nurak ida ne’e garantia nia sidadaun sira nia direitu atu suporta partido politiku ruma ne’ebé legal tuir sira nia hakarak, no kaer metin katak inklinasaun ne’e ba ema ida-idak nian karik sira hili ba. Buat ida ne’e espesialmente importante ne’ebé hetan husi istoria Timor-Leste nian, povo dala barak hetan oho, kaptura ka hetan tortura husi sira nia inklinasaun politika nian durante okupasaun ilegal Indonezia nian, no wainhira iha grupo politika ne’ebé la hanesan sei hamosu violensia.

Karik soldadu Australiano sira la komprende ida ne’e, ami sujere hanoin esperimentu ida: Imajina katak soldadu Indonezia sira tu’un iha suku izoladu ida iha fatin rurais Queensland nian, sira halibur komunidade lokal sira, no hateten ba sira atu foti liman karik sira prefere governu Kevin Rudd nian diak liu kompara ho Governu John Howard nian. Wanhira ita boot hanoin katak ida ne’e la apropriadu iha ita boot nia nasaun, ida ne’e mos la apropiadu iha ne’e.

Wainhira FSI fou-foun tama mai iha Timor-Leste iha 2006, iha relatoriu barak kona-ba soldadu Australia sira ne’ebé fo presaun ba sidadaun Timor-Leste hodi alinha ba hamutuk ka kontra lider individual ida ka grupo ida. Iha atmosferu krize, no ho soldadu sira ne’ebé orientasaun la adekuadu no laiha esperiensia, ida ne’e tristeza boot maibe dalaruma ita komprende ba. Maske, depois besik tinan hat nia laran iha ne’e, sira tenke hatene diak liu tan. Ami espera katak insidente iha Lore I ne’e hanesan kazu izoladu ida (mesmu ami rona kazu sira seluk). No ami enkoraje komandante sira husi forsa estranjeiru sira iha ne’e atu garantia katak kazu hanesan ne’e sei la akontese tan.