LH nia komentariu kona-ba Planu Estratejiku Dezenvolvimentu

[This page in English]

Ida ne’e nudar sumário husi analiza inisial ba Planu Estratejiku Dezenvolviment (Ing ka Port.). Maske ami simu planu ne’e deit iha loron lima kotuk, Governu ezizi katak Parlamentu atu aprova planu ne’e ohin loron, tamba ne’e ami prepara komentariu atu informa sira nia diskusaun no Enkontru Parseiru Dezenvolvimentu. Ami nia komentariu pajina 14 ne’e (also English) inklui pontus importante tuir ma, aleinde atu foka sai omisoes, erru no asumsaun invalidu sira:

• Planu Estratejiku Dezenvolvimentu (PED) ne’e nudar dokumentus importante, no halo mudansa barak ba versaun ne’ebe sirkula iha tinan kotuk. Maske, ne’e dokumentus boot, ho ideias foun barak, ne’ebe presiza duni diskusaun ida ne’ebe klean molok hetan aprovasaun. Ami hare katak ida ne’e iresponsavel katak Konsellu Ministru aprova planu ne’e hafoin ekontru kalan tomak, no ida ne’e sei sai inkonstitusional  ba Parlamentu atu aprova planu ne’e menus semana ida hafoin sira simu esbosu ne’e husi Governu.
• Planu ne’e inklui fokus ba kapital sosial nian, laos deit infraestrutura fiziku hanesan diskusaun sira ne’ebe akontese iha tinan balun liu ba. Ami hein katak orsamentu futuru nian sei refleita ba ida ne’e, no osan balun husi 52% Orsamentu Jeral Estadu 2011 ne’ebe aloka ba infraestrutura fiziku nian sei aloka fila fali ba edukasaun no saude.
• Ami aseita katak planu ida ne’e laos orsamentu ida, maibe planu ne’e presiza ba atu liu fali mehi ida, no tenke inklui informasaun barak tan kona-ba oinsa atu finansia kustu planu ne’e no osan sira ne’e mai husi ne’ebe. Partikularmente, ami preokupa liu katak PED sei finansia liu husi halo divida, maibe iha dokumentu ne’e iha deit referensia oan ida, ne’ebe la spesifiku.
• PED ne’e totalmente ignora tiha defisit komersiu Timor-Leste nian ne’ebe maka’as tebes ne’e, ho prioridade oituan atu hamenus importasaun. Ida ne’e inklui mos informasaun sala kona-ba matrikula eskola nian, inflasaun no dependensia ba petroleu. Ne’e optimistiku ne’ebe injustifikavel kona-ba posibilidade deskobrimentu kampu mina-rai nian iha futuru, exportasaun ba ASEAN, redusaun kresimentu populasaun nian.
• PED tenke fokus liu ba infraestrutura humana no intelektual ba edukasaun (konstrusaun seidauk sufisiente), hadiak kualidade no mos kuantidade edukasaun, no suporta nesesidade Timor-Leste no ita nia povo sira, laos deit empregadores ne’ebe posivel.
• Diskusaun pozitivu kona-ba protesaun ambiental iha PED ne’e hetan ameasa husi numeru  projeitu ne’ebe perigozu ba ambiental ne’ebe dadauk ne’e lao hela lahoo analiza ba impaktu ambiental.
• Analiza, informasaun no prioridade tan tenke foka ba enerzia renovavel.
• Lei ba rai tenke rekonhese injustisa kolonial, sistema titulu nian labele fo amesa ba direitu rai nian ka halo diskriminasaun hasoru rikeza agrikultor kiak sira. Presiza liu tan konsultasaun kona-ba lei ba Rai, no Lei no PED tenke konsidera valor lolos husi rai ba povo sira, laos deit nia util ba investor sira.
• Justisa Ekonomiku ba povo tomak, laos deit eradikasaun ba pobreza extrema, maibe tenke sai planu ekonomiku ida ne’ebe objektivu.
• Agrikultura tenke promove soberani aihan. Agrikultura organiku, sustentavel, hamoris produtu sura ba konsumu lokal, tenke hetan prioridade, no agrikultor sira tenke involve iha kualker nivel atu halo desizaun ka implementasaun nian. “Revolusaun Matak” Modelo industrial, agrikultura ho entrada altu sei fo impaktu negativu ba tempu naruk
• Timor-Leste presiza vizaun ida ne’ebe luan kona-ba dezenvolvimentu ekonomia. Desde iha ne’eba iha konsensu katak Timor-Leste presiza atu muda husi dependensia ba petroleu iha longo prazu, ami sente la diak katak prosesamentu petroleu mak uniku dezenvolvimentu industrial ne’ebe diskute. Oinsa ho prosesamentu agrukultura nian, ka industria kiik sira atu troka produtu sira ne’ebe importa? Kapital industria petroleu ne’ebe intensivu sei fo servisu oituan ba ema hotu, inklui Timor oan sira. Aloka ita nia intelektual hotu no rekursu finanseiru ba seitor petroleum obstrui mudansa ba ekonomia naun-petroleu hafoin rezerva mina-rai no gas hotu iha tinan 13 tan
• Prosesu dadaun atu halo revizaun ba Lei Fundu Petroleu, kria kompania mina-rai nasional TimorGAP, investe maka’as iha estudu fisibilidade  ba Koridor Petroleu Tasi Mane kontrariu ho tarjeitu planu nian no halo dependensia ba petroleu ida ne’ebe at liu tan no ameasa husi instabilidade ekonomia tempu naruk nian. Sira presiza atu realiza ho kuidadu liu, no iha ekilibru kontra ideias no nesesidade husi seitor seluk
• Aumenta turismu presiza esforsu ne’ebe maka’as duke hari infraestrutura fiziku.
• Investimentu seitor privadu sira tenke fo benefisiu, laos atu uza hotu rekursu povo nian. Kua taxa, zona ekonomia special no favour seluk ba bisnis estranjeiru nian imposivel atu produs vantazem ba ita nia povo. Investimentu estadu nain iha atividade bisnis nian, hanesan Tasi Mane no importasaun fos, presiza analiza ida ne’ebe kuidadu husi nia kustu no benefisiu nian.
• Planu seitor seguransa tenke serve ba interese nasional, rekursu umanu no orsamental ne’ebe gasta ona ba F-FDTL bele aloka fila fali bainhira ameasa husi rai-liur kiik
• Jestaun seitor publiku no boa-governasaun sei haforsa liu tan husi dezenha strutura institusional atu luta kontra korupsaun, no haforsa sistema-luan Governu nian ba orsamentu, aprovizionamentu, kontratu, salariu no informasaun publika nian iha ajensia estadu tomak nia laran.
• Maske seksaun makroekonomiku ne’e diak liu ona duke esbosu primeiru, maibe ida ne’e nafatin iha frakeza, no presiza fokus liu tan ba natureza rendimentu riku-soin rekursu naun renovavel. Grafika ne’e onestu liu tan kona-ba dependensia petroleum, inflasaun, kresimentu populasaun no planu ba gastus no imprestimus iha futuru hodi finansia planu ida ne’e.
• Ita labele fiar katak Timor-Leste bele atinzi real, longu prazu, GDP naun-petroleu annual nuan iha 11.3%, liu fali nasaun sira seluk nia istoria dadaun. Exepsaun Xina, nasaun sira ho performa diak liu tan atinzi deit 6.5%-7.5% no ne’e la imazinavel atu ekspeta Timor-Leste bele iha kresimentu dala rua liu fali buat ne’ebe sira bele. Nivel rapida atual nian eskalada  husi gastus publiku nian, motor principal ba ita nia ekonomia, imposivel atu sustentar.

Informasaun seluk, inklui proposta PED no tekstu tomak husi ami nia komentariu, bele hetan iha La’o Hamutuk nia pajina web iha Ingles no Tetum.