Hanoin balu ba konferensia rejional EITI iha Dili

Iha loron 25-26 Agustu, Governu Timor-Leste sai uma nain ba konferensia rejional Inisiativa Transparensia iha Industria Ekstrativa (EITI), partisipa husi sosiedade sivil, reprezentante Governu, kompania petroleu no parseiru dezenvolvimentu husi Azia, Estadu Frajil, no sira seluk tan. Atu hetan informasaun tan kona-ba EITI no konferensia ne’e, klik iha ne’e.

La’o Hamutuk observa katak tempu barak uza atu ba halo apresiasaun no kongratulasaun, ho diskusaun oituan ba servisu boot ne’ebe presiza atu evita “Malisan Rekursu,” ka dezenvolvimentu atual iha Timor-Leste ne’ebe bele halo ita nia rekursu nau-petroleu ne’ebe limitadu ne’e  uza lalos. Ami fahe hanoin balu ba partisipantes sira bainhira konferensia ne’e besik atu remata. Klik iha ne’e atu hetan ami nia statementu ho pajina 5 iha Tetum ka Ingles ka kontinua atu hetan versaun hadika nian, ho ligasaun no grafiku balun.

Hanoin balu husi La’o Hamutuk ba konferensia EITI
26 Agustu 2011

Ba dahuluk ami hakarak kongratula Estadu Timor-Leste ne’ebe organiza konferensia EITI regional, “Beyond EITI: Timor-Leste Transparency Model” ne’e. Konferensia ne’e nudar momentum ba Timor-Leste atu hatudu nia an nudar nasaun ne’ebe susesu hodi jere no uza nia rekursu naturais ho transparante.

Koalisaun entre Governu, Sosiedade Sivil no kompania petroleu sente orgulhu ho rezultadu ne’ebe Timor-Leste atinzi ba. La’o Hamutuk rasik apresia tebes ba esforsu estadu Timor-Leste nian, hodi kumpri no garantia transparansia iha jestaun petroleu iha Timor-Leste.

Maske nune’e, ami sente katak ida ne’e seidauk naton atu garantia katak reseitas petroleu sei benefisia sidadaun tomak agora no aban-bainrua. Tamba ne’e, ami espera katak konferensia EITI ida ne’e bele dezenvolve idea diak sira hodi ajuda Governu no povo atu foti desizaun ba jestaun reseitas petroleum ne’ebe matenek no diak.

Dokumentu ida ne’e oferese ami nia perspetiva kona-ba asuntu xave balun.

Timor-Leste Romantiku ho “Kantigu atrazadu” iha momentum foun nia laran.

Hafoin Sekretariadu internasional EITI nian iha Oslo-Noruega deklara Timor-Leste hodi sai ona nasaun kumpridor ba EITI iha 1 Julho 2010, Governu ho orgulhu deklara katak “pasu ida ne’e nudar sinal importante ba Governu, sosiedade sivil no industra ekstrativa, rezultadu husi esforsu maka’as ba tempu naruk no kolaborasaun husi Governu ne’ebe lidera husi Primeiru Ministru Xanana Gusmao”.

Ami hanoin ne’e pasu importante teb-tebes, maibe sei hamenus benefisiu bainhira susesu la kontinua ho planu no sistema boa-governasaun, transparansia iha implementasaun programa estadu nian tomak. Transparansia labele sai deit slogan maibe tenke implementa hodi nune’e bele halo instituisaun publiku sira iha estadu nia laran sai akuntavel no hetan konfiansa maximu husi povo. Tamba karik transparansia hanesan slogan deit, korupsaun sei buras, hodi halakon valor demokrasia no mos ilejitima estadu ne’e rasik.

Timor-Leste, lansa ona Portal Transparansia Governu nian, nudar pasu diak, maibe presiza halo portal ne’e sai asesibilidade no inkorporadu edukasaun publiku atu sai efikas liu.

Aleinde ne’e, sistema birokrasia barak mak sei impede ba publiku atu hatene informasaun, ho laiha asesu publiku ba prosesu aprovisonamentu nian  iha nivel nasional no distrital, hanesan kontratu no  tenderizasaun ba obra publiku la tuir prosesu lolos nian. Ezemplu, implementasaun projeitu Pakote Referendum, Projeitu eletrisidade oleu pezadu, portu Hera, Portu Behau no projeitu sira seluk tan.

Infelizmente iha jornal, radio-televizaun to’o iha pamfleitu no spanduk boot halo kampanha no promove katak Timor-Leste mak sei lidera prosesu EITI nian iha rejiaun Azia-Pasifiku hodi ignora tiha realidade husi politika ne’ebe promove konfidensial no segredu iha Timor-Leste. Ami hare “Compliant Country” ne’e domina tiha tarjeitu transparansia ne’ebe atu atinzi ba. Foka demais liu ba “prosesu” EITI nian deit,  maibe ladun preokupa ba risku husi politika atual balun ne’ebe ameasa hela transparansia.

Aleinde ne’e, industria petroleu iha mundu tomak, inklui Timor-Leste mos, dala-barak lakohi promove transparansia ho seriu, maibe koko nafatin atu uza frakeza legal no humanu nian hodi hakarak atu atu maksimiza lukru ba sira nia an, maske sira hateten pronto atu tuir prinsipiu EITI nian atu selu no publika saida mak sira nia obrigasaun. Hanesan iha tinan balu liu ba ConocoPhilips hakarak atu nauk kustu rekoperasaun ho ilegal husi posu teste Firebird nian iha Tasi Timor. Ita iha sorte boot, tamba estadu konsege rekolha fila fali osan ne’ebe kompania ida ne’e nauk. To ohin loron Kompania Woodside no ConocoPhilips rasik lakohi publika kontratu ba kampu gas Greater Sunrise no kampu Bayu Undan nian ba publiku.

Revizaun Lei Fundu Petroleu, obstaklu ba boa-jestaun reseitas petrolifera

Timor-Leste nudar nasaun ida ne’ebe nia dependensia ba petroleum maka’as teb-tebes. Tinan ida ne’e deit biliaun $1.19 mai husi Fundu Petroleu ba Orsamentu estadu tomak biliaun $1.3.

Durante ne’e nasaun sira ne’ebe nia ekonomia depende liu ba reseitas petroleu sai failha, monu ba funu sivil ne’ebe naruk, korupsaun no pobreza ne’ebe sae maka’as. Situsaun sira ne’e akontese tamba sistema jestaun rendimentu petroleu nian ne’ebe ladiak. Nasaun barak ne’ebe riku ho minarai, ikus mai sai kiak liu, tamba sira nia estadu hanoin atu gasta deit sira nia osan husi rendimentu mina-rai nian bainhira tama ba estadu, no ikus mai rekursu naturais naun-renovavel ne’e sai deit istoria ba nia jerasaun sira. Lideres sira hare osan hanesan solusaun ba obstaklu, no gasta osan barak liu ba buat ne’ebe temporariu duke investe ba interese tempu naruk. Ezemplu mak dadauk ne’e Governu aloka osan barak liu ba bolsu estudu iha rai-liur barak liu ba orsamentu ba Universidade Nasional, atu dezenvolve sistema edukasaun iha rai-laran ne’ebe bele fo asistensia ba estudante barak liu tan.

Timor-Leste sei iha sorte ho estabelesimentu Fundu Petroleu iha tinan 2005 liu ba, hodi “kontribui jestaun ida be prudente ba Fundu Petroleu hodi benefisia jerasaun agora no futuru”. Tamba ne’e,
ita tenke haforsa tan provizaun sira iha lei ne’e kona-ba boa-governasaun, transparansia, akuntabilidade no responsabilidade Governu ba gastu tinan-tinan nian.

Infelizmente, Governu halo ona revizaun ba Lei Fundu Petroleu ne’e rasik, no Parlamentu Nasional halo ona aprovasaun atu altera lei Fundu Petroleu ne’e iha Tersa Feira semana ne’e. Ami triste teb-tebes tamba revizaun ne’e hafraku ba artigu esensial sira ne’ebe durante ne’e proteze riku-soin petroleu, hodi fo dalan atu investe metade husi Fundu Petroleu ba iha merkadu finanseiru ne’ebe sei hadalan risku boot hodi lakon osan, uza Fundu Petroleu hanesan garantia ba imprestimu, hafraku provizaun ba nivel sustentavel nian, no mos hafraku knar Konseilu Investimentu no BPA nian hodi fo poder boot liu ba Ministru/a Finansa.

Revizaun ba lei ida ne’e nudar pasu perigozu ida hodi fo liberdade no oportunidade temporariu ba estadu.Planu no desizaun ne’e hafraku ona transparansia, no halo konferensia EITI nian ida ne’e hanesan distrasaun boot atu lohi publiku husi realidade ne’ebe lolos.

Iha semana balun liu ba, iha situasaun relasiona ho ekonomia mundial mak akontese, hanesan presu mina-rai tun maka’as, ekonomia Estadu Unidus nian iha risku nia laran ho sira nia titulus obrigasaun nia nivel (rate) monu tun, no merkadu asoens nia valor iha fluktuasaun maka’as no la serteza. Tamba ne’e ami suzere ba Governu atu hanoin didiak ho kuidadu atu implementa Lei Fundu Petroleu foun ida ne’e, se lae ne’e bele hadalan risku ba eksistensia Fundu Petroleu, karik ita failha, ita sei la bele tan atu sente orgulhu ba ita nia jestaun Fundu Petroleu iha mundu ne’e.

ANP, TimorGAP no ABP nia orsamentu balun, seidauk pratika transparansia.

Durante ne’e ema hotu konsidera modelu transparansia iha industria ekstrativu ne’ebe Timor-Leste implementa ne’e diak teb-tebes. Banku Mundial, Sekretariadu EITI Internasional, Governu rasik sente katak Timor-Leste sei sai ezemplu ba modelu transparansia ba nasaun sira seluk. Maibe bainhira ita hare ba realidade ne’ebe akontese iha Timor-Leste, kondisaun ne’e seidauk sufisiente atu garantia transparansia iha seitor petroleu atu benefisia povo. Estadu no entidade tomak iha ne’e tenke brani atu rekonhese situasaun ida ne’e, laos subar realidade ho palestra midar deit.

Lei Fundu Petroleu 2005, Artigu 6 hateten katak montante tomak husi rendimentu no atividade petroleu nian tenke ba iha Fundu Petroleu. Maibe infelizmente laos osan hotu-hotu husi atividade petroleu nian tomak ba Fundu Petroleu. Orsamentu Autoridade Nasional Petroleu (ANP) Timor-Leste, BPA no futuru kompania nasional mina-rai TimorGAP nian balun la mai husi aprovasaun Parlamentu Nasional. Maibe direitamente mai husi pagamentu balun ne’ebe kompania sira halo husi atividade petroleum nian iha Area Dezenvolvimentu Petroleu Konjunta (JPDA) no osan husi jestaun Fundu nian, ne’ebe la reflete no la ajuda atu garantia transparansia iha seitor petroleu iha futuru, kua tiha poder konstitusional Parlamentu nian atu fiskaliza osan povo nian ida ne’e.

ANP nudar Institutu Publico Timor-Leste nian ne’ebe nia finansiamentu tenke tuir prosesu normal estadu nain, laos sai fali estadu foun iha estadu nia laran. Ami hanoin katak estadu iha obrigasaun atu halo kondisaun atu ajuda akuntabilidade ANP nian tuir lei ne’ebe iha, se lae, promove transparansia iha ibun deit, laos pratika real. Nune'e ami apresia ba ANP ne’ebe ho voluntariamente hatudu nia transparansia iha sira nia pajina web Publika Saida mak Ita-boot Selu, ne’ebe nia transparansia diak liu tan relatoriu Governu nian.

Ami foti asuntu orsamentu ANP nian ne’e laos atu diskredita ANP. Ami la duvida ho Autoridade Nasional Petroleu nia integridade no kapasidade, independensia no profesionalismu atu jere no regula atividade industria petroleu iha Timor-Leste. Maibe bainhira atu estabelese modelu transparansia ida ne’ebe kapa’as no efektivu liu tan, asuntu ne’e tenke sai prioridade atu rezolve.

Projeitu Oleu Pezadu ezekuta laiha transparansia.

Aleinde problema sira ne’ebe ami diskute ona iha leten, politika atu utiliza rendimentu petroleu nian ba orsamentu estadu nian ohin loron sei fo risku boot liu ba modelo transparansia Timor-Leste nian. Projeitu eletrifikasaun nasional jigante “oleo pezadu” ne’ebe hahu desde tinan tolu liu ba, ho kustu besik biliaun $1 la refleta transparansia ne’e rasik. Tuir Portal Transparansia, liu 50% husi Governu nia gastus ba liu projeitu ida ne’e durante fulan ne’en primeiru iha 2011.

Laiha prosesu konsultasaun publiku, estudu no analiza ba kustu no benefisiu inklui avaliasaun impaktu ambiental ne’ebe adekuadu tuir lei. Prosesu tenderizasan, mudansa kontratu, mudansa dezeinhu inklui mudansa orsamentu nakonu ho duvida ba transparansia. Publiku lahatene saida mak impaktu husi projeitu ne’e ba sira nia moris, laiha esplikasaun husi risku udan asidu ba sira nia moris, sira nia tas-be no laiha planu mitigasaun atu prevene ka hamenus impaktu ne’e. Kazu protesta komunidade nian iha Betano-Same ba sentral eletrika nian no hari portu iha area protezidu Behau, nudar ezemplu husi prosesu projeitu ne’ebe la transparante.

Malisan Rekursu daet ona mai iha ne’e.

Iha nasaun barak mak iha mina-rai no gas, inklui Timor-Leste ne’ebe, benefisiu boot ba husi mina-rai no gas ba ema no kompania mina-rai balun deit. Osan husi rendimentu petroleu nian la fo benefisiu ba nia povo sira, maibe sai fali diabu ne’ebe lori pobreza ba povo sira ne’ebe lolos sai nain ba riku-soin sira ne’e.

Iha nasaun barak iha Afrika, Mediu-oriente, Azia no Amerika Latina, dezenvolvimentu rekursu naturais naun renovavel ne’e dala barak hadalan malisan: iha funu, estadu ne’ebe frazil, ditadura, represaun, militarizasaun, korupsaun, estragus ambiental, inflasaun no pobreza ne’ebe maka’as. Situasaun ne’e akontese lalais liu bainhira nasaun produtor mina-rai sira ne’e moris iha ambiente demokrasia ne’ebe fraku, dependensia maka’as ba petroleu, tamba la halo diversifikasaun ba nia ekonomia railaran nian bainhira rendimentu petroleu nian tama maka’as mai, no domina husi mentalidade lideransa ne’ebe iha gostu atu gasta deit duke produs.

Timor-Leste rasik dadauk ne’e daet ona husi malisan ne’e. Reseitas mina-rai domina tiha atividade estadu nian, no atividade estadu nian domina tomak ekonomia. Karik situasaun ne’e la muda husi politika estadu nian, povo liu-liu sira ne’ebe kiak sei labele hetan kondisaun moris ne’ebe sira merese atu hetan iha sira nia moris tomak. Injustisa sosial-ekonomia no posibilidade ba konflitu sosial bele akontese maka’as.

Osan barak husi reseitas petroleu halo ita nia estadu hodi haluha no la fo atensaun ba fontes ekonomia seluk nian. Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional (PEDN) ne’ebe iha fulan kotuk liu ba lansa husi Governu indika tan katak Timor-Leste sei depende liu tan ba seitor petroleu ba iha dekade balun oin mai, liu-liu projeitu Tasi Mane atu prosesa mina-rai no gas iha kosta sul Timor-Leste nian. Alokasaun orsamentu ba estudu viabilidade projeitu ne’e barak liu dala rua kompara ho alokasaun orsamentu ba Ministeriu Agrikultura.

Tinan ida ne’e deit alokasaun orsamentu la fo atensaun maka’as ba seitor sira hanesan agrikultura, saude, edukasaun, turismu, peska no seluk tan, maibe fo atensaun liu ba seitor eletrisidade oleo pezadu ne’ebe to ohin loron nafatin husik problematiku ba Timor-Leste.

Aleinde ne’e, balansiu komersiu Timor-Leste nian iha tinan kotuk hatudu katak Timor-Leste depende maka’as liu ba importasaun ba sasan nesesidade baziku no sira seluk. Diresaun Nasional Estatistika (DNE) fo relatoriu katak durante 2010, Timor-Leste gasta tokon $289 ba importasaun no hetan deit tokon $17 husi eksportasaun, 96% mai husi fan kafe.

Fenomena ida ne’e laos buat diak ba Timor-Leste nia futuru, basa rekursu mina-rai no gas ne’ebe Timor-Leste iha ne’e limitadu kompara ho nasaun sira seluk. Bayu Undan ne’ebe durante ne’e fo rendimentu ba estadu nian sei remata iha tinan 2023, dekade ida tan. Maske, iha ekspetasaun optimistiku balun ba dezenvolvimentu kampu gas Greater Sunrise nian, maibe ida ne’e la dura liu ba tinan 30 no osan ne’ebe ita sei hetan labele fo moris diak ba povo Timor-Leste tomak.

Bainhira petroleu esploita hotu ona, ita nia povo sei labele hetan direitu saude, edukasaun no dezenvolvimentu seluk tan ho diak no adekuadu bainhira ohin loron ita la hahu atu dezenvolve ekonomia seluk. Ita nia povo sei hamlaha bainhira ita nia osan husi petroleu laiha ona atu importa fos husi rai-liur, ita-labele sosa universidade sira iha rai-liur no mos ita labele sosa peritus sira husi rai liur inklui profesores no doutor sira.

Tamba ne’e, ami hanoin katak konferensia EITI ida ne’e tenke foka liu ba atu diskute mekanismu hodi evita no salva nasaun produtor ba mina-rai nain atu hases an husi dependensia ba ekonomia petroleu, laos diskute no debate deit “prosesu” EITI nian.

Deve aumenta risku ba futuru.

To'o ohin loron, Timor-Leste nudar nasaun ida ne’ebe laiha divida eksternal ruma. Maske iha 2002 hahu hari nasaun soberano ne’e ho kondisaun ekonomia ne’ebe la serteza, Timor-Leste insiste atu kontra presaun sira husi instituisaun sira hanesan Banku Mundial no Banku Dezenvolvimentu Azia (ADB), instituisaun sira ne’ebe durante ne’e suporta hela EITI hodi fo imprestimu atu finansia gastus estadu.

Hafoin 2006, Timor-Leste hetan osan barak husi reseitas petroleu nian tinan-tinan. Hahu kedas 2007 to ohin loron, gastu estadu nian domina ona husi reseitas petroleu. Maibe infelizmente, kondisaun ida ne’e seidauk bele ajuda Timor-Leste atu hases an husi tentasaun hodi halo imprestimu.

Iha 2009, Governu hahu halo aprosimasaun atu hetan deve atu halo finansia projeitu, no halo legislasaun balun hodi bele hadalan imprestimu, inklui Lei Orsamentu Jestaun Finanseiru iha 2009. Iha semana ne’e deit Parlamentu aprova Revizaun ba Lei Fundu Petroleu no Lei ba Divida Publiku.

Imprestu laos desizaun matenek. Esperiensia hatudu mai ita katak, nasaun barak ne’ebe halo imprestimus ikus liu failha. Ba nasaun sira ne’ebe depende ba eksportasaun petroleu, deve hanesan tentasaun ida atu uza osan husi rendimentu petroleu nian nudar garansia ba imprestimu. Situasaun ne’e hahu husi tinan 1970s no 1980s nia laran, bainhira instituisaun finanseiru internasional fo imprestimus ne’ebe boot ba nasaun produtor mina-rai sira. Indonezia, Kongo, Ekuador, Nikaragua, Filipina, Argentina no nasaun sira seluk ikus liu monu ba iha deve ne’ebe lakotu, tamba osan imprestimus ida ne’e benefisia deit elites, familia ditadura sira, maibe povo barak mak nafatin moris iha kiak nia laran.

Timor-Leste rasik iha hela risku ne’e nia laran ho hafraku ona Artigu 20 iha Lei Fundu Petroleu atu uza parte balun husi Fundu ne’e nudar garantia ba imprestimus. Ita hotu konkorda atu investe osan atu dezenvolve rekursu humanus, edukasaun, saude no agrikultura hodi nune’e bele ajuda atu lori Timor-Leste sai husi kiak, maibe ami triste teb-tebes tamba Governu hakarak atu halo imprestimus ba biliaun de dolar balun hodi uza deit ba infraestrutura fiziku nian deit.

Tamba ne’e ami bolu atensaun ba Estadu Timor-Leste atu hanoin didiak bainhira deside atu halo imprestimu. Maske nia funan ne’e kiik maibe ita tenke selu nia kapital hafoin ita nia rikusoin petroleu nian gasta hotu ona. Deve sei lori estadu atu hamenus alokasaun orsamentu ba asistensia publiku, saude, edukasaun no seluk tan.

Ikus liu, ami konklui katak EITI nudar pasu primeiru ne’ebe diak, maibe sei iha problema barak relasiona ho skill, diseminasaun no rekursu humanus ne’ebe presiza duni iha atensaun husi ita hotu. La’o Hamutuk pronto atu servisu hamutuk ho Governu, Sosiedade Sivil sira seluk, kompania petroleu, instituisaun finanseiru internasional, Parlamentu Nasional, partidu politiku sira spesialmente povo Timor-Leste hodi bele ajuda Timor-Leste hodi hadiak no promove transparansia atu benefisia povo tomak.