Konsultasaun ba proposta Kódigu Mineiru hahú ona

Read this blog in English.

Informasaun foun, Junu 2014: MPRM hatete ba La'o Hamutuk katak sira muda ona sira nia planu, no sei LAIHA konsultasaun publiku iha Dili kona-ba ezbosu lei ida ne'e.  Sira hanoin atu haruk nia ba Konsellu Ministru iha tempo badak.

Ministériu Petróleu no Rekursu Minerais ko’alia ona ho ema barak iha nasaun ida ne’e kona ba ezbosu Lei Mineiru ba lisensiamentu no regulamentu operasionál minerais nian iha nasaun ne’e. Konsultasaun primeiru iha Oekusi hahú iha 26 Agosto, no konsultasaun tuir mai sei hala’o iha Suai iha 25 Setembru. La’o Hamutuk sírkula ezbosu lei ne’e no liu husi pájina ne’e ami enkoraja ita boot sira atu estuda no fó sujestaun.

Operasaun mineiru kria problema barak ba ema iha mundu tomak. Maski sei fó rendimentu ba governu no kompañia transnasional sira, atividade operasaun ne’e dala barak hamosu destruisaun ambientál, kria problema hanesan eviksaun; poluisaun rai, bee no atmosfera; violasaun direitus umanus; konflitu; funu no harahun buat barak ba ema hirak ne’ebé hela besik ka iha area atividade operasaun minerais.

Iha Novembru 2008, Sekretáriu Estadu Rekursu Naturais estabelese
Asosiasaun Lia Na’in ne’ebé simbolikamente fó direitu esplorasaun
mineira nian ba Primeiru Ministru Xanana Gusmão.

Esperiénsia hatudu katak regulasaun ne’ebé efetivu sai esensiál (maski dala barak la sufisiente), atu redús devastasaun no proteje povu nia direitu. Haree ba realidade katak atividade minerais la'os sustentavel (ho gastu rikusoin minerais naun renovavel hodi hetan osan), ne’e sempre iha dezafiu boot atu minimiza impaktu negativu. Ami espera katak konsultasaun públiku ne’ebé efetivu - no mós ho boa vontade hosi governu no Parlamentu hodi rona - sei ajuda implementa lei ne’ebé sei proteje ita nia povu nia interese ba tempu badak no mós tempu naruk.

La’o Hamutuk halo scan ezbosu lei ne’ebé inklui artigu 178 iha ezbosu Kódigu Mineiru, ne’ebé ita bele download iha Ingles hanesan PDF ka dokumentu Word. MPRM mós fasilita versaun Tetun no Portugés.

Ministériu Petróleu no Rekursu Minerais seidauk husu atu hakerek submisaun, maibé ami espera katak sira sei konsidera hanoin balu hosi ema matenek na’in sira, espesialmente ba ema ne’ebé iha esperiénsia ba operasaun mineira nian. Labele ignora atividade operasaun ne’e tanba nia risku boot liu hanesan lisaun ne’ebé hatudu iha nasaun hotu. La’o Hamutuk husu komentáriu no sujestaun atu aumenta ami nia submisaun ne’ebé ami sei hakerek (favor bele haruka ba laohamutuk@gmail.com), no ami enkoraja ba públiku no organizasaun sira atu haruka sira nia komentáriu ba Ministru Alfredo Pires. La’o Hamutuk kontente atu publika iha ami nia pájina web kualkér submisaun ka análize ne’ebé ita boot sira fahe ba ami.

Preambulu hosi ezbosu lei ne’e bele lee hanesan tuir mai:

Regulamentasaun atividade sira ne’ebé iha relasaun ho realizasaun Operasaun Mineira nian, inklui prospesaun, esplorasaun, avaliasaun, prosesamentu, minerasaun no komersializasaun minerál maka importante tebetebes ba Repúblika Demokrátika Timor-Leste. Atividade hirak-ne’e bele iha impaktu ne’ebé boot hodi asegura fornesimentu materiál sira ne’ebé presiza ba dezenvolvimentu, kresimentu ekonómiku no prosperidade país nian.

Regulamentasaun ne’ebé maka iha agora daudaun ne’e la atualiza no presiza atu troka ho urjente, hodi nune’e regra foun lubuk ida bele tama iha vigór atu regula realizasaun Operasaun Mineira no forma esplorasaun sira-seluk ne’ebé envolve uzu instalasaun industriál, nune’e mós ho objetivu atu regula komersializasaun minerál, iha merkadu nasionál no internasionál sira.

Ho razaun ida-ne’e, ho aprovasaun Lei ida-ne’e nian, Repúblika Demokrátika Timor-Leste hetan avansu iha kriasaun regulamentasaun ida ne’ebé modernu, ne’ebé fó ba Ministériu Petróleu no Rekursu Minerál nian kuadru jurídiku integradu ida ba regulamentasaun ne’ebé efikás kona-ba autorizasaun ne’ebé iha relasaun ho prospesaun no operasaun mineira nian iha país. Lei ida-ne’e inklui mós: regra prosedimentu administrativu ba konsesaun lisensa no autorizasaun entidade no ema  nianatu hala’o operasaun hirak-ne’e; definisaun área konsesaun sira; direitu no obrigasaun parte hotu-hotu nian; regra sira kona-ba inspesaun no supervizaun operasaun mineira nian; sansaunno penalidadesira ne’ebé aplikavel bainhira la kumpri obrigasaun sira ne’ebé hateten iha Kódigu Mineiru;no regra espesífika sira ne’ebé iha relasaun ho protesaun meiu-ambiente no pagamentu taxa sira ne’ebé iha relasaun ho atividade hirak-ne’e.

Hanesan buat hirak-ne’ebé hateten tiha iha-leten, objetivu Lei ida-ne’e maka atu tulun no fasilita deskoberta no dezenvolvimentu Rekursu Minerál iha Timor-Leste, hodi haree mós nesesidade hodi tulun dezenvolvimentu ekolójiku ne’ebé sustentavel, no liuliu: hodi rekoñese no tulun benefísiu sosiál no ekonómiku signifikativu ba país ne’ebé maka bele rezulta hosi dezenvolvimentu Rekursu Minerál ne’ebé efikás no hodi garante reseita ne’ebé nato’on ba Estadu hosi Rekursu Minerál hirak-ne’e.

La’o Hamutuk espera katak adopsaun Kódigu ne’ebé naruk no kompleksu ne’e sei fó prioridade ba objetivu lei ne’e rasik mak “dezenvolvimentu ekolójiku ne’ebé sustentável” duke hanoin ne’ebé fasil liu atu konverte rikeza minerais ne’e ba osan.