Labele evita produsaun petróleu atu tun

Link to this blog in English

Kampu Kitan iha Area Konjunta ba Dezenvolvimentu Petróleu ne’e deskobre iha 2008, no kampu ne’e mak úniku ida ne’ebé hetan dezde halo esplorasaun barak hafoin Tratadu Tasi Timor ne’ebé ilegál vigora iha 1991.  Dezde 2007, na’in ba Kontratu Fahe Produsaun Kitan nian JPDA 06-105 mak operadór sira hanesan, Eni (40%, hosi Italia), Inpex (35%, Japaun) no Talisman Resources (25%, Canada).

Tinan kotuk, kompañia sira hotu rende ba area kontratu tomak 06-105, úniku de’it la inklui parte ba kampu Kitan nian. Eni, Inpex no TimorGAP asina Kontratu Fahe Produsaun foun, PSC, JPDA 11-106, atu esplora ba hodi buka kampu mina-rai adisionál balu ne’ebé bele fó lukru, maski susar atu hetan rezerva boot.

Kitan hahú nia produsaun ba petróleu iha 2011, no atinje nia produsaun másimu maizumenus loron neen hafoin loron produsaun primeiru. Kitan selu maizumenus tokon $900 no taxa sira ba Timor-Leste dezde Outubru 2011, maski kampu petróleu no gas Bayu-Undan selu dala sanulu ba Timor-Leste kompara ho nia durante períodu ne’ebé hanesan. Maski nune’e reseita Kitan nian ne’e signifikante, hodi taka fatin ba maizumenus 1/3 hosi osan sira ne’ebé Governu Timor-Leste gasta hosi Fundu Petrolíferu durante tempu ne’ebá.

Infelizmente, produsaun petróleu hosi Kitan hahú ona tun loloos dezde tinan rua kotuk nee, hanesan hatudu hosi liña mean iha gráfiku ne’ebé mai hosi Relatóriu Annual 2012 Autoridade Nasionál Petróleu (ANP). Kampu mina-rai tomak la’o hanesan ne’e – tanba bainhira foti sai petróleu hosi rai okos, nune’e rezerva ne’ebé sei iha ne’e nia presaun sei menus, hodi halo susar liu atu supa sai rezerva hirak ne’e. Barra iha gráfiku ne’e reprezenta gas ne’ebé sai hamutuk ho petróleu, maibé Kitan laiha gas ne’ebé natoon ba kompañia sira atu fan hodi hetan lukru, tanba ne’e mak sira sunu de’it gas ida nee ba iha atmosfera.

Indikasaun seluk tan ba produsaun Kitan ne’ebé atu tun mak montante hosi bee ne’ebé haketak hosi mina-matak bainhira sai hamutuk, ne’ebé sa’e hela husi fatór 10 durante 2012. ANP seidauk publika sira nia dadus ba 2013, maibé ohin loron provavelmente Kitan prodús ona bee barak duke mina-rai.

Bee ne’ebé sa'e hanesan ne’e iha Bayu-Undan halo ConocoPhillips no nia parseiru sira iha tinan kotuk halo projesaun ida ne’ebé tun maka’as liu ba reseita futuru hosi Bayu Undan, hodi redús tiha reseita ne’ebé espera atu hetan iha futuru hosi kampu ida ne’e maizumenus ho montante billaun $8, ka besik metade, no hein katak kampu ne’e sei remata nia produsaun iha 2021, tinan hat lalais liu kompara ho estimatizasaun anterior nian, hanesan hatudu iha grafiku hat ne'e husi Livru 1 OJE 2014. Produsaun iha Bayu-Undan sa'e boot liu iha 2007 no reseita sira boot liu iha 2012. Reseita sira ne’e tun lalais liu – royalty petróleu durante trimester ikus iha 2013 ne’e iha 43% ki’ik liu kompara ho trimester ikus iha 2011. Produsaun gas nian ne’e konstante liu – gas ne’e limita hosi kapasidade kadoras no planta LNG – maibé sei monu tun tan iha tinan balu oin mai.

Maski produsaun Kitan nia dadus ba 2013-2014 seidauk bele hetan, maibé pagamentu projetu ne’e ba Timor-Leste nia Fundu Petrolíferu ne’e tun ba maizumenus tokon $15 kada fulan, menus ¼ hosi sira nia valor iha inísiu 2013. Reseita too ona iha nia másimu iha Janeiru 2013, nia mai ikus liu kompara ho produsaun másimu nian, tanba presu mina-rai ne’ebé as iha merkadu mundiál no tanba Kitan selu taxa ki’ik to’o Setembru 2012, bainhira investimentu kompañia sira nian rekupera ona.

Livru 1 hosi OJE 2014 RDTL nian hein katak Kitan atu fó tokon $430 tan ba iha reseita estadu molok produsaun remata iha 2016; ida ne’e dala ruma bele akontese kari posu rua tan iha Kitan bele fornese mina-rai barak liu no menus bee, maski liu 2/3 hosi reseita kampu ne’e nian ita hetan ona.

Kompañia sira iha konsorsiu Kitan nian hatene katak kampu ne’e sei tun lalais liu kompara ho ida ne’ebé sira ekspeta. Tuir Relatóriu Annual Talisman nian iha 2013, “Durante 2013, Kitan iha Australia (sic) hetan impaktu hosi asuntu lala’ok posu nian, nudár rezultadu ida, Kompañia halo revizaun ida ne’ebé atu hatún estimasaun ba rezerva ne’ebé atu rekopera no halo gravasaun ba despeza ba hadi’ak sasán at nian tokon $55 molok kua hosi taxa (tun ba tokon $27 bainhira kua ona ba taxa).” Dezde Talisman hetan ¼ hosi kampu, ida ne’e reprezenta rezerva ida ba estimasaun redusaun nian ba Kitan tokon $22o iha 2013, ne’ebé sei redús Timor-Leste nia reseita maizumenus besik tokon $100.

Kontribuisaun boot hosi Kitan ba Timor-Leste loloos atu serve hanesan manu canary ida iha minériu fatuk karvaun nian, ho nia rezerva ne’ebé tun ne’e bele sai alerta ida ukun na’in sira ba realidade ida katak ita nia riku soin petróleu no gas ne’ebé naun renovavel sei la dura ba tempu ida ne’ebé naruk liu. Ulun boot sira tenke adopta polítika sira ne’ebé realistiku no halo esforsu ida ne’ebé sériu tebes atu dezenvolve ekonomia lokál ida ne’ebé produtivu atu troka rekursu petróleu no gas, duke nafatin sadere an ba mehi furak kona-ba posibilidade ba deskrobevimentu iha futuru. Alternativu sira ne’ebé klaru katak halo ita ta’uk duni.