Mai Enkontru Publiku kona-ba Projetu Tasi Mane

 Link to this blog article in English 

Projetu Tasi Mane nia Implikasaun ba Timor-Leste nia Ekonomia no Sosiedade

Kinta, 22 Outubru 2015    9:00–12:30
  Auditorium Liceu UNTL, Kaikoli, Dili

Timor-Leste nudár nasaun ne’ebé depende maka’as ba reseita mina-rai iha mundu: 73% estadu nia reseita iha 2014 mai hosi fa’an mina no gas, no 20% tan hosi reseita investimentu ne’ebé hosi Fundu Petrolíferu. Iha 2014, reseita petrolíferu tun 40% kompara ho tinan kotuk tanba folin mina-rai mundiál tun maka’as, no mós produsaun ne’ebé tun 24% tanba rezerva mihis ona – nivel produsaun másimu ita hetan iha 2012, hafoin ne’e komesa tun, no sei kontinua tun bainhira Kitan remata nia produsaun iha tinan ida ne’e, enkuantu Bayu-Undan remata depois tinan lima tan.

Planu Estratéjiku Dezenvolvimentu 2011-2030 fó informasaun balun kona-ba Projetu Tasi Mane – Suai Supply Base, Refinaria Betano, LNG Plant Beaçu, no Auto-estrada Costa Súl. La’o Hamutuk fó preokupasaun boot ba projetu ne’e nia viabilidade ekonómika, impaktu meiu ambientál no sosiál sira ohin no ba futuru. Ami diskute ona ho ema balun hosi Governu, sosiedade sivíl no ajénsia internasionál sira, no haree katak ema barak iha preokupasaun hanesan ami.

Timor-Leste tama ona iha ‘malisan rekursu’ – katak estadu sira ne’ebé depende ba rekursu naun-renovavel, dala barak falla atu dezenvolve fonte rendimentu seluk tanba sira hanoin katak mina-rai sei nunka maran. Sira mós falla atu hadi’ak povu nia moris tanba la investe iha saúde, edukasaun no servisu esensiál sira seluk. Ita nia rekursu mina-rai sai maran, no agora iha ema barak ne’ebé mak rekoñese ona katak ita tenke diversifíka ita nia ekonomia atu salva ita nia an hosi dependénsia ba mina-rai.

Timor-Leste tenke halo avaliasaun kle’an liu tan kona-ba karik Projetu Tasi Mane ne’e sei fó vantajen ba povu Timor-Leste – projetu ne’e nia kustu billaun barak atu implementa, ne’ebé nia fonte sei ma hosi parte boot Timor-Leste nia riku soin mina-rai no gas. Projetu ne’e sei hamenus prioridade estadu nian ba saúde, edukasaun, sanitasaun no agrikultura, buat sira ne’ebé mak esensiál atu hadi’ak ita nia povu nia moris, dezenvolve ita nia rekursu umanus no dezenvolve ekonomia non-oil. Aleinde ne’e, projetu ne’e uza rai barak ne’ebé importante ba agrikultura, no ida ne’e sei hamenus produsaun agrikultura, no ita nia dependénsia ba importasaun hosi rai li’ur sei kontinua.

Enkontru públiku ne’e envolve aprezentasaun hosi Francisco Monteiro, Prezidente TimorGAP, no Juvinal Dias hosi La’o Hamutuk, no hafoin ne’e diskusaun. Ita aprende kona-ba TimorGAP nia planu no estratéjia sira. La’o Hamutuk fahe nia perspetiva kritika (PowerPoint ka PDF), no partisipante nain 150 halo diskusaun ba oras rua.