09 November 2015

Proposta Orsamentu 2016 prioritiza liu fantasia duke povu nia nesesidade

Iha 29 Outubru, Governu Timor-Leste haruka proposta orsamentu ba Parlamentu ne'ebé sei gasta Billaun $1.56 durante 2016. Montante ne'e esensialmente hanesan de’it ho orsamentu 2015 nian. Gastu ba zona ekonomia espesiál ZEESM iha Oecusse sa’e 63% ba tokon $218, no alokasaun ba estrada, portu, aeroportu no Projetu Tasi Mane sa’e besik dala rua.

Aumentu 27% iha gastu ba infrastrutura fíziku sei selu ho osan ne'ebé ko’a husi alokasaun ba servisu públiku sira, inklui saúde (14%), edukasaun (7%, maski labarik ho idade eskola barak liu tan), sistema judisiál (36%), benefísiu ba veteranu sira (22%), forsa seguransa (19%) no setór sel-seluk. Agrikultura ne'ebé hetan orsamentu menus husi 2% gastu estadu nian maski nia setór ne'ebé for moris ba família Timor-oan barak liu, nia orsamentu sei ko’a 20%.

Maski Governu dehan katak prioridade sira muda ona iha tinan hirak ikus ne'e, infrastrutura kontinua domina nafatin. Gastu aas iha 2011-2013 ba sentru no rede eletrisidade troka fali ona ho osan ba ZEESM no Tasi Mane, ne'ebé nia benefísiu ba ema barak la klaru liu tan. Tuir dokumentu orsamentu nian, gastu públiku ba ZEESM husi 2015 too 2020 sei liu billaun $1.1, no Tasi Mane (inklui Suai Supply Base, Aeroportu Suai no parte balu husi autoestrada Suai-Beaçu, maibé la sura ho konstrusaun refinaria Betano, Planta LNG Beaçu ka kadoras (pipeline) mai Timor-Leste) sei absorve osan liu billaun $1.4, maski montante ba ZEESM no Tasi Mane iha posibilidade boot sei sa’e tan.

Sexta kotuk, Banku Sentrál Timor-Leste fó sai relatóriu trimestral kona ba Fundu Petróleu, ne'ebé finansia liu 80% orsamentu estadu nian. Entre Juñu no Setembru 2015, Fundu ne'e nia investimentu lakon valor tokon $450, no Governu foti tokon $194. Balansu iha fundu ne'e tu’un to’o pontu ne'ebé ki’ik liu iha fulan sanulu resin neen nia laran.

Total rendimentu mina no petróleu ba Fundu ne'e tokon $218 iha terseira trimestre – menus metade husi média durante 2014 no menus liu 63% média 2013 nian. Maski ida ne'e iha parte balu tanba folin mina iha mundu tu’un, ida ne'e mós tanba tres-quartos husi Timor-Leste nia kampu produsaun mina no gas nian uza hotu ona. Durante fulan ualu uluk 2015 nian sira prodús barríl menus 27% kompara ho produsaun iha fulan hanesan iha tinan 2012, tinan ne'ebé produsaun to’o nia pontu aas liu. Kampu mina Kitan hapara produsaun tiha ona, no Bayu-Undan nia esplorasaun sei hapara iha tinan 2021. Maski iha posibilidade katak Greater Sunrise no kampu ne'ebé karik sei deskobre tan bele fó osan barak liu iha futuru, nia probabilidade ki’ik no la matenek sei aprova polítika gastu nian bazeia ba mehi de’it.

Infelizmente, Timor-Leste nia rendimentu (“doméstiku”) la’ós-mina ki’ik nafatin no la sa’e maka’as natoon atu taka kuak ne'ebé husik hela husi rendimentu mina nian ne'ebé lakon daudauk hela. Ba 2016, Governu projeta rendimentu doméstiku (impostu no taxa uzuariu) sa’e 0.6% de’it. Maski inflasaun no kresimentu populasaun nian tu’un ona (estima katak 1.8% in 2016), rendimentu per kapita ne'ebé nia inflasaun korije ona sei tu’un liu 3% iha 2016.

Maski Fundu Petróleu karik pasa ona nia pontu aas liu, proposta Orsamentu Estadu 2016 kontinua foti osan aas liu maka’as husi Rendimentu Sustentável Estimatiza (RSE). Orsamentu 2015 sei foti tokon $689 liu RSE “3%” maibé proposta ba 2016 atu gasta tokon $739 liu RSE.  Ne'e liu 7% husi nasaun ne'e nia rikusoin petróleu, persentu boot liu tinan hotu liu ba. Proposta ne'e espekta atu foti osan ne'ebé boot liu tan iha futuru, 8% iha 2017, 11% iha 2018 no 11% iha 2019.

Proposta orsamentu ne'e espekta Timor-Leste atu empresta tokon $821 durante tinan tolu oin mai no barak liu hafoin tinan tolu ne'e. Deve barak liu uza ba aeroportu Dili, Suai Supply Base no parte balu husi autoestrada Suai-Beaçu. Ba primeira vez, orsamentu ne'e inklui tokon $0.25 hodi selu deve, maibé subestima deve sira ne'e nia kustu iha tinan hirak oin mai no la diskute osan atu selu deve sira ne'e sei mai husi ne'ebé bainhira mina no gas laiha ona.

Maski total gastu ne'ebé planu ba 2016 atu barak hanesan de’it ho 2015 nian, gastu ba “Bens e Serviços” tun, dala ruma tanba Dollar US ne'ebé forte no servisu públiku ne'ebé efisiente liu ona. Osan ne'ebé poupa husi ne’ebá muda tiha ba Transferénsia Públika (Pagamentu ba ema indivíduu no instituisaun sira) no Capital Dezenvolvimentu (infrastrutura fíziku).

Transferénsia Públika la esplika detallu iha orsamentu ka iha governu nia mekanizmu transparénsia sira seluk, entaun ita la hatene saida mak sira selu ka hira mak lori husi tinan ida ba tinan seluk. Maibé, klaru ona katak ZEESM ho veteranus sira hetan porsaun ne'ebé boot liu, ho montante ki’ik ba pensaun sira seluk, bein estar públiku no subsídiu ba instituisaun estadu sira hanesan TimorGAP.

Ami preokupa katak orsamentu ba programa sira ne'ebé fó benefísiu ba ema barak liu – hanesan asistensia saúde, edukasaun, agrikultura, estrada rural no bee – hetan ko’a, maibé projetu sira ne'ebé en prinsípiu ema sira ne'ebé riku no iha podér de’it mak sei uza liu – aeroportu, autoestrada, prosesamentu mina – hetan alokasaun osan barak liu.  Bainhira Parlamentu hahú halo analiza, diskute, muda no aprova orsamentu estadu ne'e durante semana neen tuir mai, ami husu ba Distintu Deputadu sira atu konsidera ekidade, sustentabilidade, transparénsia no demokrasia.

Fatór barak – presu mina iha mundu, taxa de câmbio (foreign exchange rate), merkadu asoens internasionál, no realidade katak rezerva mina no gas labele hafoun fali – imposivel ba Timor-Leste atu kontrola. Buat ne'ebé ita iha mak kbiit no responsabilidade atu jere ita nia rekursu ne'ebé limitadu ho matenek, no labele soe rikusoin ne’e saugate de’it liu husi gastu sira ne'ebé la nesesáriu ka gasta sira ba projetu sira ne'ebé ninia benefísiu ekonomia no sosiál duvidozu hela.

Timor oan ida-idak iha direitu ba Timor-Leste nia rikusoin petróleu dezde kedas bainhira sira moris mai, la’ós lider, assessor no kontratór balu de’it mak iha direitu ba rikeza ne'e. Ami espera katak rikusoin petróleu ne'e sei aloka ho justu no ekitavel, tuir mandatu husi Konstituisaun, ho respeitu ba direitu sira jerasaun ohin no jerasaun futuru nian.

Nota: Dadus sira hotu iha artigu ne'e mai husi fonte ofisiál. Ligasaun ba dokumentu no analiza sira ne'e iha La’o Hamutuk nia pájina internet kona ba Orsamentu Estadu 2016 no Fundu Petróleu. Dadus sira ne'e iha mós website Banco Sentral de Timor-Leste, Ministériu Finansas, Autoridade Nasional de Petróleu, Diresaun-Geral Estatístika no Portal Transparénsia nian.  Publikasaun barak husi fonte sira ne'e no fonte sira seluk liga mós husi La'o Hamutuk nia Pájina Referénsia.

1 comment:

  1. Parlamentu Nasional organiza seminar ida iha loron 10 Novembru atu hare Panoroma Proposta OJE 2016. Ita boot bele download La'o Hamutuk nia aprezentasaun husi http://www.laohamutuk.org/econ/OGE16/parl/LHParlSemin10Nov2015te.pdf no sira seluk iha Tetum no Ingles husi http://www.laohamutuk.org/econ/OGE16/15OGE16.htm#sib.

    ReplyDelete