01 November 2020

Rezultadu husi Global Hunger Index 2020 kredivel ka lae?

Link to this article in English

Relatóriu Índise Hamlaha Globál (Global Hunger Index – GHI) 2020 hamosu debate no diskusaun iha media no sosiedade sivíl, tanba tuir rezultadu husi relatóriu nee haktuir katak Timor-Leste nia númeru malnutrisaun aas liu kompara ho nasaun sira seluk. Artigu badak ne’e ho objetivu atu esplika konteúdu relatóriu no fó sujestaun balun oinsá Timor-Leste bele rezolve problema malnutrisaun iha Timor-Leste. Relatóriu GHI públika husi NGO internasionál rua: Welte Hunger Hilfe no Concern Worldwide, ne’ebé uza dadus husi UNICEF, WHO, no ajénsia ONU seluk. Ajénsia hirak ne’e mós hetan dadus husi relatóriu ofisiál Governu Timor-Leste nian.

Relatóriu estudu ne’e foka ba aspetu haat: persentajen husi populasaun ne’ebé enfrenta nutrisaun menus (undernourished); persentajen husi labarik ho idade menus husi tinan lima isin ra’es badak (stunted); labarik ho isin krekas (wasted), no taxa mortalidade labarik sira ho idade menus husi tinan 5 (mortality rate). Depois halibur dadus hotu husi kada nasaun, peskizadór sira halo kalkulasaun atu hatene valór komparativu. Valór final kompostu husi nivel mate sedu no nutrisaun menus fó kontribuisaun boot liu kompara ho nivel isin ra’es badak no isin krekas ka isin-ki’ik.

Rezultadu final fó valór ba kada nasaun. Valór ho númeru 0 signifika nasaun ida ne’e la hasoru hamlaha, no valór besik númeru 100 signifika katak populasaun tomak hamlaha. Timor-Leste hetan valor 37.6, nee katak iha nasaun ida de’it (nasaun Chad, iha Áfrika) ne’ebá hetan valór aas liu. Tanba ne’e, Timor-Leste tama iha kategoria “alarming” ka tenke hetan atensaun sériu. Iha nasaun balun, ne’ebé la hetan valór, tanba dadus la iha inklui nasaun balun ne’ebé hasoru hela konflitu no krize boot hanesan Iemen no Síria. Maski nune’e, rezultadu hatudu katak husi nasaun 107 ne’ebé iha dadus, iha nasaun ida de’it mak iha situasaun grave liu duke Timor-Leste.

Informasaun husi relatóriu ida ne’e la’ós buat foun liga ho situasaun iha Timor-Leste. Ita hatene ona katak problema nutrisaun nudár problema nasionál no presiza entidade hotu nia atensaun. Tuir dadus TLDHS (Timor-Leste Demographic and Health Survey) 2016, 13% de’it husi labarik ho idade fulan 6 to’o fulan 23 hetan ai-han ho nutrisaun ne’ebé sufisiente (tuir “minimal acceptable diet”). Problema nutrisaun la’ós de’it ba labarik sira; dadus TLDHS mós hatudu katak 23% husi feto ho idade tinan 15-49 enfrenta mós anemia.

Relatóriu Índise Hamlaha Global 2020 relata dadus balu diferente ho dadus TLDHS nian, maibé refleta nafatin TLDHS nia informasaun kona ba problema malnutrisaun ne’ebé aas iha Timor-Leste. Tabela tuir mai hatudu diferensa entre dadus ne’ebé GHI uza atu kalkula valor Timor-Leste, no dadus husi TLDHS 2016.

Diferensa entre dadus TLDHS no estatístika ne’ebé uza iha GHI la signifika katak rezultadu GHI nian la kredivel. La’o Hamutuk hafoin lee relatóriu GHI, kontaktu ba peskizadór sira iha GHI, hodi konfirma kona ba dadus ne’ebé sira uza. Tuir esplikasaun husi GHI, dadus ne’ebé relatóriu ne’e uza mai husi UNICEF, Banku Mundial, no Organizasaun Saúde Mundial (OMS/WHO) ne’ebé halibur iha database JME (Joint Malnutrition Estimates), no database Banku Mundial nian kona ba nutrisaun labarik nian. GHI analiza dadus ne’e, no refere mós ba estatístika ka dadus seluk ne’ebé fó impaktu mós ba labarik ho nivel isin ra’es badak no labarik ho isin krekas. Sira uza ona modelu analiza ida ne’e durante tinan 5, no haree katak modelu refere bele fó estimasaun ne’ebé loos. Se karik sira uza dadus TLDHS nian de’it, rezultadu sei hatudu katak situasaun Timor-Leste nian sei aat liu fali; katak Timor-Leste bele hetan valór to 41.4 bainhira uza de’it dadus husi TLDHS, kompara ho valór 37.6 ne’ebé mai husi metodolojia GHI nian. Entaun bazeia ba fonte dadus rua ne’e, situasaun ne’ebé Timor-Leste hasoru sériu tebes.

Hare ba realidade, povu barak iha Timor-Leste seidauk asesu ba ai-han ne’ebé ho nutritivu, liu-liu labarik sira, la hetan ai-han sufisiente ho nutrisaun di’ak. Situasaun ne’e kria impaktu todan ba ita nia labarik sira jerasaun futuru nasaun nian. Aleinde la asesu ba ai-han di’ak, iha mós problema ho sira nia saúde, edukasaun, produtividade, kapasidade no família iha futuru. Situasaun no problema hirak ne’e susar atu rezolve no kompleksu tebes. Disponibilidade ai-han nutritivu menus tanba produsaun iha rai laran ladún sai prioridade no depende maka’as ba konsumu foos duke diversidade ai-han, kustu ai-han di’ak ho nutritivu ne’ebé karun. [referensia]

Iha Timor-Leste, so 25% husi populasaun de’it iha asesu ba ai-han ne’ebé seguru. [referensia] Moras hanesan diaréia bele kauza nutrisaun menus. Diaréia hetan impaktu husi falta bee mós no fasilidade saneamentu; bazeia ba DHS 2016, 50% de’it husi uma kain iha Timor-Leste bele asesu ba fasilidade saneamentu ne’ebé di’ak, signifika katak sira uza sentina ho tanke séptiku (pit latrine), no 58% de’it husi uma-kain iha area rurál hetan asesu ba bee moos iha sira nia uma ka besik sira nia hela fatin.

Hodi responde no hadi’ak situasaun ne’e presiza investimentu ba saneamentu no bee mós nudár fatór importante tebes. Promove no konsumu ai-han lokál ne’ebé ho variedade diversifikadu, promove setór peska no akuakultura atu fornese ikan ho folin baratu ba komunidade. Halo tuir rekomendasaun husi Ministériu Saúde kona-ba dieta saudavel ka han ai-han lokál ne’ebé ita kuda rasik iha rai laran (hanesan ai-han hodi fó forsa (enerjia) hanesan fehuk, talas, foos, lakeru nsst, ai-han hodi haburas hanesan ikan, manu tolun, koto no fore sira no ai-han ba protesaun hanesan modo no ai-fuan sira). 

La’o Hamutuk kontinua ezije ema hotu iha Timor-Leste, inklui autoridade kompetente sira, tenke servisu hamutuk hodi luta kontra malnutrisaun. Maske ita bele debate númeru barak iha relatóriu sira, ita hotu tenke koko, ho meta klaru no planu realistíku, atu hadi’ak problema nutrisaun iha rai doben ida ne’e.

No comments:

Post a Comment