Presiza atu Respeita Prinsipiu Konstitusional ba Knar Prezidente Republika

Husi: Juvinal Dias, Staf NGO La’o Hamutuk. Publika ona iha Timor Post no Diario Nasional, 11 Fevereiru 2011

Iha 15 Novembru 2010, Governu aprezenta proposta Orsamentu Jeral Estadu 2011 nian ba Parlamentu Nasional, hafoin Governu adia kalendariu nian ba fulan ida. Proposta ne’e hakarak atu gasta tokon $985, ho tokon $734 husi Fundu Petroleu.

Ba orsamentu ida ne’e, Governu halo kalkulasaun Rendimentu Sustentavel Estimadu RSE/ESI 3% husi rekursu naturais inklui Fundu Petroleu iha tokon $734, ne’ebe signifika katak, tuir proposta OJE 2011, Governu iha intensaun atu tuir nivel Rendimentu Sustentavel Estimadu.

Maibe, iha loron 28 Janeiru 2011, Parlamentu Nasional aprova tiha ona orsamentu Jeral Estadu 2011 ho montante biliaun $1,306. Husi montante ne’e, Governu sei foti osan biliaun $1,055 husi Fundu Petroleu, no tokon $141 husi osan restu ne’ebe la konsege gasta iha tinan orsamental 2010, no tokon $110 husi Reseitas Domestiku.

Alterasaun orsamentu ne’e akontese bainhira Parlamentu Nasional hakarak atu aumenta tan osan tokon $321 husi Fundo Petroleu. Husi montante ne’e, tokon $282 ba sentral eletrika oleu pezadu. Dadaun ne’e, OJE 2011 ne’e hein hela Prezidente Republika nia promulgasaun.

Tamba sa Prezidente Republika husu Tribunal Rekursu nia hanoin?

Timor-Leste nudar nasaun de Direitu Demokratiku, ne’ebe sidadaun hotu-hotu inklui Prezidente Republika, Governu, Parlamentu no Tribunal tenke respeita no kumpri lei, respeita separasaun de poderes no kompetensia ida-idak nian. Konstituisaun RDTL Artigu 69 hateten “Órgaun soberania sira, iha sira-nia relasaun ba-malu no wainhira hala’o knaar, tenke tuir prinsípiu separasaun no interdependénsia kbiit nian ne’ebé iha Lei-Inan nia laran”. Orgaun hotu-hotu tenke konsidera katak interese nasional tempu naruk ba Timor-Leste nian mak respeita ba Konstituisaun RDTL no lei sira ne’ebe iha. Lei laos politika, lei nudar obrigasaun ba estadu de Direitu-Demokratiku.

Prezidente Republika DR. José Ramos Horta haruka tiha pedidu ba Tribunal Rekursu iha loron 7 fulan Fevereiru 2011 hodi husu apresiasaun preventiva molok halo promulgasaun ba Orsamentu Jeral Estadu (OJE 2011). Semana ne’e nia laran iha publikasaun barak husi jornal sira iha Timor-Leste, notisia barak husi sira mak la los.

Ita hotu presiza atu iha komprendesaun ba knar no kompetensia Prezidente Republika nian hanesan hateten iha Konstituisaun RDTL Artigu 85(e) katak “Husu Tribunál Supremu Justisa nian kona-ba apresiasaun preventiva no ba fiskalizasaun abstratu konstitusionalidade norma sira-nian, no mós haree inkonstitusionalidade tan omisaun;”

Prezidente Republika presiza hetan esplikasaun ida ne’ebe legal no klean kona-ba razaun fundamental ba Konstitusionalidade, Legalidade Orsamentu Estadu nian molok halo promulgasaun ka uza nia direitu veto, hanesan Konstituisaun RDTL Artigu 88.1 hateten “Iha prazu loron tolunulu nia laran, hahú hosi simu diploma naran ida husi Parlamentu Nasionál atu promulga hanesan lei, Prezidente-Repúblika bele promulga ka uza direitu veto nian, hodi husu apresiasaun foun kona-ba lia-tatoli ne’e ho fundamentu;”

Bainhira Prezidente hetan tiha ona apresiasaun preventiva husi Tribunal Rekursu, entaun Prezidente bele halo promulgasaun bazeia ba norma Konstitusional nian ba Orsamentu estadu nian hodi implementa, ka Prezidente bele uza nia Direitu Veto ba Orsamentu ne’e bainhira nia hetan konseilu katak iha ilegalidade ruma no hodi fo fila ba Parlamentu halo esbosu foun tan.

Tamba ne’e, bainhira Prezidente uza nia knar ida ne’e, la signifika katak Prezidente Republika halo akuzasaun no halo sensasaun politika (iha Jornal Diario, 9 no 10 Fevereiru 2011), maibe Prezidente Republika halao nia responsabilidade Konstitusional atu bele garante independensia no stabilidade ekonomia no mos justisa ekonomia iha futuru hanesan Konstituisaun RDTL, Artigu 74.1, Prezidente nudar “Xefe-Estadu, símbulu no garantia independénsia nasionál no unidade Estadu nian, no instituisaun demokrátika sira-nia funsionamentu regular”.

Saida mak akontese iha Orsamentu Jeral Estadu 2011 nia laran?

Iha tinan ida ne’e, foin primeira-vez Timor-Leste iha Fundo Spesial (Fundu Infraestrutura no Fundu Dezenvolvimentu Kapital Humanu) tokon $599 mak aloka ba fundus rua ne’e. Fundus ida ne’e sei jere husi Ajensia Dezenvolvimentu Nasional (ADN).

Kriasaun Fundu Spesial rua ne’e Governu halo bazeia ba Lei Orsamentu no Jestaun Finanseiru No.13/2009 Artigu 32 ne’ebe esplika, katak "Ministru/a Finansa bele estabelese fundu special ne’ebe sei la hola parte iha Fundo Konsolidadu, bainhira autoriza husi lei” no mos Ministru/a Finansa mak sei iha responsabilidade kona-ba nia jestaun no kontrolu nian, bazeia ba lei ida ne’e, inklui mos bele muda osan sira ne’ebe sira aloka tiha ona ba buat seluk ka tinan oin mai naran katak informa ba Parlamentu.

Maibe Konstituisaun RDTL Artigu 145.2 hateten katak “Lei Orsamentu nian tenke prevé, ho baze iha efisiénsia no efikásia, diskriminasaun reseita no despeza nian, no mós, sees husi dotasaun no fundu sekretu sira”.

Husi ami nia pontu de vista, katak interpretasaun Governu nian ba Lei Orsamentu no Jestaun Finanseiru ida ne’e kua tiha ona autoridade Konstitusional Parlamentu Nasional nian hanesan hateten iha Konstituisaun RDTL Artigu 95.3(d no e) katak Parlamentu Nasional iha mos kompetensia atu halo (d) “Delibera kona-ba Planu no Orsamentu Estadu nian no mós relatóriu kona-ba orsamentu ne’e;” no (e) “Fiskaliza oinsá Estadu hala’o orsamentu nasionál;”

Maske Parlamentu rasik mak aprova lei Orsamentu no Jestaun Finanseiru ne’e rasik iha tinan 2009, maibe interpretasaun ida ne’e kria ona presedente at ba futuru Timor-Leste nian, maibe Parlamentu labele abandona sira nia responsabilidade Konstitusional ne’ebe iha.
Tamba ne’e interpretasaun ba lei Orsamentu no Jestaun Finanseiru ne’e ba Fundus Spesial husi Tribunal Rekursu importante teb-tebes atu nune’e bele ajuda Prezidente Republika hodi foti desizaun ida ne’ebe matenek no prudente hodi garantia efisiensia, efikasia no ses husi fundu sekretu.

Aleinde ne’e, foti osan liu Rendimentu Sustentavel Estimadu (ESI/RSE 3%) ne’e bele ilegal, tamba Governu seidauk fo esplikasaun ida ne’ebe deitalhadu tuir rekizitu Artigu 9(d) Lei Fundu Petroleu “Esplika ho deitalhadu kona-ba motivos saida mak lori sira hodi konsidera atu foti osan sira ne’e ba Timor-Leste nia interese tempu naruk ne’ebe sei afeita husi transferensia montante osan ne’ebe liu Rendiementu Sustentavel Estimado.”

Maibe ita hotu hatene katak Governu rasik la husu atu gasta liu Rendimentu Sustentavel Estimadu (RSE), maibe Parlamentu rasik mak aumenta atu foti liu ESI/RSE ne’e, tamba presiza duni iha konseilu husi Tribunal ba prosesu ida ne’e, hanesan Prezidente Republika husu ona Tribunal Rekursu nia opiniaun.

Tamba ne’e, karik Tribunal deside katak foti liu ESI/RSE ne’e ilegal, entaun tenke kansela projeitu eletrisidade oleo pezado, no karik atu kontinua projeitu ne’e, Governu tenke foti osan liu ESI/RSE husi Fundu Petroleu.

Maibe dadauk ne’e, Governu halo tiha ona kontratu ho kompania husi Indonesia hanesan Puri Akraya Engineering Limited atu halo konstrusaun ba sentral eletrika nian. Tuir ELC/Bonifica, kompania ne’ebe Timor-Leste kontratu atu halo supervizaun no studu ambiental nian, nia Relatoriu Progresu Fulan Outubru nian, Timor-Leste iha obrigasaun ba tempu pagamentu tokon $380 (ne’ebé la inklui tokon $2 ne’ebé selu ba ELC/Bonifica tinan tinan). Karik Tribunal deside foti liu ESI/RSE ne’e illegal, Timor-Leste iha deit tokon $164 ba eletrisidade.

Saida mak Prezidente Republika husu ba Tribunal Rekursu?

Karta ne’ebe Prezidente Republika haruka ba Tribunal Rekursu ne’e husu pergunta importante tolu, mak hanesan tuir mai ne’e:

1. Kriasaun Fundu Spesial rua ho Lei Orsamentu, duke lei spesifiku ne’e, viola Konstituisaun RDTL Artigu 145.2 ka la’e?
2. Kriasaun Fundu Spesial rua ne’ebe laiha detailhu kona ba gastus husi fundus rua ne’e, viola rekeramentu ba transparensia iha Konstituisaun Artigu 145.2 ka la’e?
3. Atu transfere tokon $321 liu Rendimentu Estimado Sustantavel (ESI/RSE 3%) bainhira laiha explikasaun detailhadu tanba sa transferensia ida ne’e ba iha interese Timor-Leste nian ba tempu naruk viola Artigu 9 Lei Fundo Petroleu ka la’e?

Saida mak sei akontese bainhira Prezidente seidauk promulga?

Bainhira Prezidente seidauk promulga OJE 2011, sistema orsamental Timor-Leste bele aplika Rejime Duodesimal hanesan Artigu 31, Lei Orsamentu no Jestaun Finanseiru nian hateten. Bainhira Orsamentu Jeral Estadu nian la promulga iha loron hahu tinan fiskal ida, Governu bele iha esforsu atu halo dotasaun orsamentu temporariu nian hodi kontinua nia aktividade. Bainhira halo orsamentu temporariu nian Governu bele la'o ho orsamental sei la liu Um doze avos (1/12) husi alokasaun orsamental tinan kotuk kada fulan.

No mos bainhira Prezidente halo tiha ona promulgasaun hafoin hetan apresiasaun husi Tribunal rekursu entaun alokasaun orsamentu temporariu ne’ebe halo bazeia ba Artigu 31 ne’e sei hotu ho Orsamentu legal foun ne’ebe vigora ona, no mos gastus tomak relasiona ho orsamentu temporariu nian sei hatama hotu ba Orsamentu Jeral Estadu ne’ebe atu kontinua implementa ba.

Entaun sei laiha krize ekonomia ka krize finanseiru, no sei la fo risku ba servisu Governu nian, hanesan servisu saude no mos infraestrutura balun iha Timor-Leste, hanesan politikus nain no sosiedade sivilbalun preokupa ba.

Aleinde ne’e, ita-hotu tenke hatene katak Governu rasik mak adia sira nia prosesu atu hatama Orsamentu ba Parlamentu ba fulan ida ho aprovasaun husi Parlamentu rasik. Tamba ne’e, Parlamentu Nasional no Governu mos labele prevene Prezidente Republika atu halao nia knar Konstitusional nian.

Ikus liu, ami espera katak artigu ida ne’e bele ajuda povo, sosiedade sivil (NGO), jornalista no mos nai-ulun sira atu bele komprende sobre knar Konstitusionalidade Prezidente Republika nian relasiona ho pedidu Prezidente Republika nian ba Tribunal Rekursu, atu nune’e iha informasaun ne’ebe edukativu ba ita nia sosiedade no mos ita nia povo tomak. Obrigado barak.