Prezidente haruka Orsamentu 2011 ba Tribunal, hanesan LH suzere

Iha loron 4 Fevereiru, La’o  Hamutuk hakerek karta ida ba Prezidente Jose Ramos-Horta  (mos tradusaun ba Ingles) husu nia atu la bele promulga Orsamentu Estadu biliaun $1.3  ne’ebe pasa ona iha Parlamentu iha fulan Janeiru nia rohan.

Loron tolu tuir mai, Prezidente husu ba Tribunal Rekursu atu hare lei orsamentu ida ne’e nia legalidade no konstitusionalidade, ne’ebe nia kresimentu sae 98% liu  Orsamentu Jeral Estadu original 2010 nian. Ami publika ona Prezidente nian karta no karta husi Tribunal Rekursu ba Parlamentu iha ami nia website, ne’ebe mos traduz dokumentus ba lingua Ingles no inklui dokumentus relevante sira seluk. Tribunal Rekursu tenke deside molok loron 17 Fevereiru; ami espera katak sei iha konsellu ida ne’ebe matenek ba Prezidente atu fo fila Lei Orsamentu ne’e ba Governu no Parlamentu atu halo revisaun. 

Pontus importante iha karta La’o Hamutuk nian maka:

• Gastus la sustentavel no ameasa objektivu Lei Fundu Petroleu.

Tuir Orsamentu 2011 ne’e, Timor-Leste sei gasta tokon $1,306 inklui tokon $1,055 ne’ebe transfere husi Fundu Petroleu durante tinan 2011 no tokon $141 mai husi osan restu ne’ebe la konsege gasta iha Orsamentu 2010, ne’ebe mai mos husi Fundu Petroleu. Kresimentu ida ne’e la justifikadu, espesialmente desde posu rua esplorasaun mina-rai nian  foin dadauk ne’e maran.

• Fundu Infraestrutura nudar presedente at.

Besik 50% Orsamentu Jeral Estadu 2011 ne’ebe aprova ona husi Parlamentu aloka ba iha Fundu Infraestrutura no Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu. Governu hateten katak sira estabelese Fundu Espesial hirak ne’e bazeia ba Lei Orsamentu no Jestaun Finanseiru ne’ebe Parlamentu aprova ona iha tinan 2009, maibe interpretasaun ba lei ne’e kua tiha ona poder Konstitusional Parlamentu nian “Delibera kona-ba Planu no Orsamentu Estadu nian no mós relatóriu kona-ba orsamentu ne’e;” no “Fiskaliza oinsá Estadu hala’o orsamentu nasionál.” no mos ami hare katak orsamentu ida ne’e ne’ebe lalais liu aloka hodi finansia atu ezekuta Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional (PEDN), ne’ebe Parlamentu seidauk hare.

• Projeitu Eletrisidade Oleu Pezadu bele fakar osan.

Orsamentu ne’e aloka tokon $448 ba projeitu eletrisidade oleu pezadu no linha transmisaun nian, maibe ami hare katak informasaun sira ne’ebe Governu fo ne’e barak mak seidauk kompletu. Tinan barak nia laran, projeitu ne’e hetan problema boot husi konseitu ne’ebe la klaru, laiha planu, iha iregularidade iha aprovisionamentu, kontraktor ne’ebe labele fiar, la hatan promesa, estragus ambiental, iha segredu. Timor-Leste gasta tiha ona osan liu tokon $100 ba projeitu ne’e, no molok gasta liu metade biliaun ida, ami enkoraza Prezidente atu examina alokasaun ida ne’e ho kuidadu.

• Prediksaun presu minarai la prudente.

Iha Orsamentu Jeral Estadu 2011, Governu halo asumsaun ba presu mina-rai nian iha futuru sei sai maizumenus as liu 50% ba presu ne’ebe uluk Governu halo iha tinan 2010. Ida ne’e viola tiha Lei Fundu Petroleu katak “asumsaun hotu ne’ebe halo tenke prudente, refleta pratika diak internasional nian no tenke bazeia ba standar konhesimentu internasional”. Politika bazeia ba hakarak duke ba prudensia bele halakon benefisiu husi rekursu naun renovavel Timor-Leste nian ba ita nia oan sira.

• Favor duni demoniu “Malisan Rekursu”.

Nivel gastus husi Orsamentu ida ne’e lori ona Timor-Leste atu hakbesik an ba malisan rekursu no mos ameasa ba estabilidade finanseiru Timor-Leste nian iha futuru. Instituisaun Estadu hetan apoiu husi Orsamentu ida ne’e tenke garante katak Orsamentu nian tenke ba povo laos deit nudar instrumentu politiku ba objetivu eleitoral.
    Tamba ne’e ami hanoin katak ita boot nudar “Xefe-Estadu, símbulu no garantia independénsia nasionál no unidade Estadu nian, no instituisaun demokrátika sira-nia funsionamentu regular” hanesan hateten iha ita nia Konstituisaun, atu bele uza ita boot nia kompetensia ida ne’e hodi salva estadu ida ne’e husi instabilidade ekonomia no pobreza iha futuru, basa ameasa ekonomia ne’ebe la stabil sei fo ameasa mos ba independensia nasional no unidade estadu nian.

Prezidente Republika husu ba Tribunal Rekursu atu hetan apresiasaun ho pergunta tolu:

• Bainhira atu kria Fundu Espesial tuir Lei Orsamentu ne’e mak diak liu tan ka kria ho lei spesifiku ketak ida, bele hetan permite husi Konstituisaun RDTL Artigu 145.2?
• Bainhira kria Fundu Espesial lahoo spesifikasaun ba gastus ho detailhadu ne’ebe sei selu ba Fundu ne’e, nia viola ezizensia transparansia ne’ebe hateten iha Konstituisaun RDTL Artigu 145.2?
• Bainhira atu transfere tokon $321 liu Rendimentu Sustentavel Estimadu laho esplikasuan ne’ebe deitalhadu  kona-ba oinsa ida ne’e ba Timor-Leste nia interese tempu naruk  ne’e viola Lei Fundu Petroleu Artigu 9 ne’ebe iha forsa superior ne’e ka lae?