UNDP publika ona Relatoriu Dezenvolvimentu Umanu Nasional

Hafoin hakerek relatoriu ne’e durante tinan tolu nia laran, Programa Nasoens Unidas nian ba Dezenvolvimentu (UNDP) publika ona sira nia Relatoriu Dezenvolvimentu Umanu ba dala tolu ba Timor-Leste, Jere Rekursu Naturál ba Dezenvolvimentu Umanu: Dezenvolve Ekonomia Naun- Petrolífera hodi alkansa ODM sira (English). Relatoriu ne’e lansa husi Prezidente Republika Jose Ramos-Horta iha 3 Maiu 2011, ho observasaun husi chefe UNDP nian Finn Reske-Nielsen, ekonomista Rui Gomes, Dr. Rui Maria Araujo (Konseilu Estadu), Deputadu Joaquim Amaral, Reitor UNTL Aurelio Guteres, no Charles Scheiner husi La’o Hamutuk. UNDP distribui Sumariu Ezekutivu (mos iha Ingles), Komunikadu Imprensa ida (mos iha Ingles) no sumariu estatistiku (mos iha Ingles).

La’o Hamutuk nia komentariu mak Timor-Leste tenke Manan Independensia husi Petroleu (mos iha PDF ka Ingles), inklui slide iha Tetum. Apezar apoiu objetivu relatoriu ne’e, ami konsentra ba pontus balun, inklui: 

Xina nudar nasaun uniku mak atinzi kresimentu GDP double-digit longo prazu, no Timor-Leste tenke halo planu ho metas ne’ebe realistiku ne’ebe menus husi 7%.	UNDP muda oinsa kalkula Indeks Dezenvolvimentu Umanu hodi uza GNI duke GDP no tinan eskola nian duke alfabetizasaun, ne’ebe redus tiha nia utilidade ba ekonomia ne’ebe dependente maka’as teb-tebes ba eksportasaun petroleum ho laiha esperiensia ho rekursu ne’ebe oituan.

Ohin loron Timor-Leste halo gastus barak ona kompara ho tinan 2009, bainhira mayor parte husi dadus relatoriu nian ne’e rekolha ona. Dotasaun ba edukasaun no saude tun husi 15.6% ba 9.6%, maske nasaun sira ne’ebe halo progresu atu atinzi Objetivu Dezenvolvimentu Mileniun (MDGs) gasta 28% sobre investimentu esensial sira ne’e ba umanu.

Populasaun Timor-Leste nian rapidamente sae, labarik sira ho idade menus tinan 10 barak liu dala rua kompara ho jovens sira ho tinan 20-29. Ohin loron ema 15,000 sei tamba ba forsa trabalho nian kada tinan, iha 2023, bainhira Bayu-Undan maran tiha, numeru ne’e sei sae ba 34,000.

Total rikusoin petroleum Timor-Leste nian limitadu teb-tebes, no nia rendimentu sei labele finansia aktividade estadu nian iha futuru hanesan nivel ohin loron $2.65/kada ema/kada loron, mesmu ho hipotezes ne’ebe optimista.	Politika gastus ohin loron nian sei hamamuk Fundu Petroleu iha tinan 2030.

Tuir ligasaun iha leten atu hetan informasaun, dokumentus no referensia ne’ebe kompletu kona-ba kestaun kritika sira ne’e.