Resposta husi LH ba komentariu konaba saude no ANP

[Link to this posting in English]

Semana kotuk, La’o Hamutuk publika artigu pajina ida iha blogue (mos Ingles) kona-ba tenderizasaun husi Autoridade Nasional Petroleu (ANP) ba asistensia saude ba sira nia staf no sira nia familia. Ami komprende ANP nia hakarak, hanesan mos ema hotu iha nasaun ne’e, ba asistensia saude privadu kompara ho sistema publiku atual ne’ebe iha. Maibe ami foka sai katak 2/3 husi ANP nia orsamentu ne’e (tokon $4 husi tokon $6 durante 2011) direitamente mai husi kompania petroleu sira no ketak husi orsamentu estadu, la involve Parlamentu atu foti desizaun no ketak husi prosesu Fundu Petroleu ne’ebe dezigna atu jere petroleu tomak – iha relasaun ho reseitas ba Timor-Leste.

Artigu ne’e remata ho paragraph: “Iha nasaun barak ne’ebe afeita ho malisan rekursu, ema ho oportunidade atu lasu osan husi atividade petroleu no gas sai privileiju ida, iha klase koruptu. Ami la hanoin katak buat ne’e akontese ona iha Timor-Leste, no espera katak buat ne’e sei nunka mais akontese.” Ami enkoraza le’e nain sira atu tau atensaun, hanesan anunsiamentu tender ANP nian ne’ebe publika sai iha jornal barak, maibe besik laiha ema ida husi sidadaun, Parlamentu ka ofisiais publiku sira ne’ebe ami mensiona atu hatene ka ka sente nia implikasaun.

Ami nia artigu badak ne’e stimula publikasaun iha televizaun no jornal lokal, komentariu husi deputadu Parlamentu, editorial no seluk tan, no diskusaun diak iha Facebook, lista e-mail, no blogue La’o Hamutuk. Reasaun barak iha konteudu, no ami apresia povo ho hanoin diak ba parte tomak husi asuntu ne’e, hanesan ami nia intensaun atu hakerek artigu ne’e atu enkoraza debate. Infelizmente, responden balu – espesialmente sira ne’ebe lakohi atu fo sira nia naran ba komentariu iha ami nia blogue – hili atu halo ataka pesoal kontra La’o Hamutuk, ami nia motivasaun, ka ami nia staff.

Resposta ida ne’e koko atu esplika faktus no idea balun ne’ebe ami husik tiha iha artigu inisial atu halo artigu ne’e badak no fokus. Maske ami sei hatan ba parte asuntu balun, ami espera katak diskusaun sei kontinua fokus ba asuntu prinsipal – prosesu demokratiku atu aloka povo Timor-Leste nia rekursu naturais.

Tuir relatoriu media sira nian, Prezidente ANP Gualdino da Silva konsidera artigu La’o Hamutuk nian nudar "defamasaun," hodi hateten katak ami "laiha etika," no ami tenke kontaktu ba ANP molok hakerek artigu. Faktus mak, ami koalia ho staff ANP dala tolu liu husi telefone molok hakerek artigu, no vizita sira nia edifisiu, maibe laiha ema ida mak bele ka hakarak atu fo informasaun ba ami kona-ba saida mak publika iha jornal. Ami mos haruka karta eletronika ba Prezidente Gualdino iha tempu ne’ebe hanesan bainhira ami publika artigu ne’e, enkoraza nia atu responde, bele liu husi blogue ka direitamente ba ami, no ami promete atu publika nia resposta. Maibe ami la rona buat ruma husi nia.

Faktus iha ami artigu ne’e mai husi dokumentus ne’ebe publika husi ANP (sira nia anunsiu iha jornal no relatoriu trimestral), Dekretu Lei no Statuta ANP, Banku Central (Relatoriu trimestral Fundu Petrolifeiru), no Orsamentu Estadu RDTL.* Karik iha buat ruma mak sala husi ne’e, ami pronto atu halo koreksaun. Artigu ida ne’e laos investigasaun ne’ebe klean husi parte La’o Hamutuk – maibe ami uza tempu atu koko kontaktu ANP, ami gasta maizumenus oras tolu atu halo peskiza no hakerek artigu ida ne’e. Ida ne’e laos asuntu komplikadu.

Ami hamutuk ho komentator balu iha blogue ne’ebe apresia ba transparansia ANP. Kleur ona ami agradese Autoridade nia nakloke no nia pronto atu halo dialogu, hanesan sira nia informasaun ne’ebe bele hetan iha sira nia website no fatin seluk, ne’ebe dalabarak transparante liu duke lei haruka. Ami espera katak experiensia ida ne’e la halo ANP atu sai segredu – konsekuensia ida husi tranparansia mak povo sei le’e saida mak sai publiku, dalabarak hamosu ladun konfortavel, karik util, hamosu diskusaun publiku.

Hanesan La’o Hamutuk enkouraza transparensia ba instituisaun estadu, ami koko atu pratika ida ne’e rasik. Informasaun kona-ba ami nia programa, fontes orsamental, despeza no atividade seluk iha ami nia relatoriu fulan ne’e no relatoriu annual ne’ebe bele hetan iha ami nia website. Ita boot sira mos bele le’e katak ami fo asuransi saude ba ami nia staff, subsidi balu husi asuransi internasional ba sira ne’ebe perfere ida ne’e ka reimbolsa kustu saude nian liu husi fundu asuransi iha organizasaun. Ida ne’e esplika iha ami nia proposta ne’ebe ami halo ba ami nia doadores tolu ne’ebe suporta La’o Hamutuk nia servisu, no sira aseita bainhira sira fo osan. Ida ne’e mak ami husu ba ANP: atu fo oportunidade ba ida ne’ebe fo osan ba sira – sidadaun Timor-Leste liu husi sira nia reprezentante ne’ebe sira hili – atu aprova sira nia orsamentu no rendimentu.

La’o Hamutuk nudar organizasaun independente ida ne’ebe la simu osan husi instituisaun ruma ne’ebe iha interese boot ba Timor-Leste – inklui sira ne’ebe komentator anonymous iha blogue mensiona ne’ebe halo alegasaun kulpa husi asosiasaun. Durante tinan 12, ami koko atu pratika igualidade no partisipasaun – ami nia staff nasional no internasional iha salariu no responsabilidade ne’ebe hanesan; ami laiha diretor no servisu nudar kolektivu ho naun-hirarkia. Ami la'os perfeitu, maibe ami koko maka’as atu evita padroes negativu barak ne’ebe mensiona husi komentator balu. Ami pronto atu halo diskusaun ne’ebe informada liu.

Defensor balu ba asistensia saude ne’ebe privilejiu argumenta katak ANP nia staff halo knar importante iha Timor-Leste (projeitu petroleu iha sira nia regulasaun okos lori reseitas barak ba estadu), no tamba ne’e presiza asistensia saude ne’ebe diak. Ami konkorda, no hanoin katak prinsipiu ida ne’e mos aplika ba ofisiais polisia, mestre, enfermeira, funsionariu publiku no sira seluk ne’ebe servisu ba Estadu Timor-Leste, tamba ne’e mak desde uluk kedas ami enkoraza Governu no Parlamentu atu aloka osan barak tan ba sistema asistensia saude publiku, inklui prevensaun. Aleinde atu hanaruk ema nia moris no hamenus moras, ida ne’e sei iha benefisiu barak: aumenta atendementu eskola, instituisaun publiku ne’ebe efektivu liu, seitor privadu ne’ebe produtivu liu, aumenta turismu no saude diak ba ema hotu.

[Buat ketak, staff La’o Hamutuk ida ne’ebe mai husi Estadu Unidus husu ba ema hotu atu lalika hateke ba modelu asistensia saude Estadus Unidus nian, ne’ebe failha totalmente iha area ida ne’e, ho interese spesial (kompania asuransi no kompania asistensia saude privadu) aumenta kustu asistensia saude nian no halo povo barak mak labele asesu ba. Timor-Leste, ne’ebe demokratiku liu, tenke halo diak liu tan.]

Ho spiritu atu fo diskursu ne’ebe livre no fahe idea ne’ebe nakloke, La’o Hamutuk sei kontinua atu publika komentariu tomak ba ami nia blogue, maske karik sira sei anonymous. Maske nune’e, karik ita boot sira fiar ba buat ne’ebe ita boot sira hakerek ba, ami espera ita-boot sira sei iha brani naton atu hatudu an. Obrigado barak.

* Ligasaun sira iha leten ba website husi instituisaun sira, dalaruma la la'o. Atu hetan dokumentu hanesan husi website LH nian, hare artigu blogue orijinal.