Timor-Leste no CPLP labele simu ditadór korruptu

Link to this blog in English or Portuguese

Lider lusofon halibur malu iha Dili ba Simeira ba dala sanulu Xefe Estadu no Governu komunidade nasaun ne’ebé ko’alia lian Portuguese (CPLP). Asuntu ida ne’ebé importante tebes no kontrovérsial iha sira nia ajenda mak simu Gine Equatorial nudár membru permanente ba CPLP.

Ema sira ne’ebé hela iha Dili preokupa barak ba preparasaun atu simu bainaka espesiál sira -- halo konstrusaun emerjénsia barak no despeza ne’ebé as, La'o Hamutuk hanoin katak importante mós atu konsidera konferénsia ida ne'e rasik. Horisehik La’o Hamutuk ho Timor-oan lubuk ne’ebé preokupa ba direitus umanus haruka karta aberta (Ingles ka Portuges) ida ba Prezidente Taur Matan Ruak no leader RDTL sira seluk, hodi fó hanoin ba sira katak “iha ema barak la konkorda adesaun Gine Equatorial, nasaun ida ne’ebé la ko’alia lian Portuguese hodi sai membru CPLP” no husu ba konferénsia ne’e atu “labele ratifika adesaun ida ne’e, ka mínimu halo desizaun ne’e kondisionál atu hadi’a direitus umanus no hamenus korrupsaun.”

1995: protesta vizita Suharto ba Sidade Nova Iorke

Durante ditadór Suharto nia okupasaun ne’ebé brutal, korruptu iha Timor-Leste, maluk barak iha mundu tomak, protesta bainhira Suharto ba vizita sira nia nasaun. Hamutuk ho lider hosi nasaun sira ne’ebé ko’alia lian Portuguese, sira halo kampaña atu izola nia rejime hosi lejitimidade internasionál. Ami fiar katak povu iha Gine Equatorial merese hetan suporta ne’ebé hanesan, tanba sira nia luta iha rejime ne’e nia okos ne’ebé ukun ona sira ba tinan 35.

La’o Hamutuk publika ona pájina ida iha ami nia website ho ami nia karta no material referénsia sira. Asuntu sira tuir mai ne’e mak sai razaun forte ne’ebé ami hanoin katak Timor-Leste no CPLP labele simu ditadór ida ne’e ba iha ita nia nasaun no ita nia komunidade:

• Laiha demokrasia no iha violasaun barak ba direitus umanus, inklui oho ema
• Liberdade imprensa ne’ebé uitoan ka espasu uitoan de’it ba ema atu espresa sira nia hanoin
• Pobreza ne’ebé maka’as iha nasaun Áfrika ida ne’ebé riku liu ho mina-rai
• Laiha transparénsia ba finansa governu nian
• Rejime ida ne’ebé korruptu liu iha mundu

Gine Equatorial iha ema uitoan, mina-rai barak no pobreza ne’ebé maka’as liu kompara ho Timor-Leste, no hare ba nudár livru lisaun ida hosi kazu “malisan rekursu.” Maski nune’e, Ditadór Teodoro Obiang lori nia ema na’in 80 atu mai ho nia ba Simeira CPLP. Ami rona katak nia aviaun ne’e boot demais atu bele tun iha Dili, nune’e sira aluga aviaun rua hosi Singapore.

Konstituisaun RDTL hateten katak RDTL sei fó solidáriu ho povu hotu-hotu ne’ebé luta ba libertasaun nasionál, maibé Estatutu CPLP hateten katak membru sira sei labele “interfere” iha asuntu internal membru seluk nian. Karik Timor-Leste no CPLP simu Gine Equatorial nudár membru ida, ita abandona ona ita nia kometimentu ba direitus umanus povu sira ne’ebé moris iha ne’ebá.