TL presiza duni Portu Tibar ka lae?

Link to this article in English

Fulan ida ne’e, Governu Timor-Leste asina konsesaun ba Parseria Públiku-Privadu (PPP) ho Bolloré Consortium atu halo konstrusaun no operasaun portu bo’ot foun ida iha Tibar, 15km iha diresaun oeste husi Dili. La’o Hamutuk hakerek ona analiza kle’an kona-ba projetu portu ne’e, ne’ebé identifika impaktu negativu sosiál no meiu-ambientál balun, no mós diskute preokupasaun kona-ba portu nia viabilidade ekonómiku no implikasaun ba Timor-Leste nia sustentabilidade iha futuru. Artigu blog badak ne’e sumariza ideia importante balun husi artigu prinsipál, ne’ebé públika iha Tetum ho Inglés.

Ami seidauk hatene portu Tibar nia kustu ba Parseria Públiku, povu Timor-Leste. Kontratu promete atu selu tokon $129 ba Bolloré iha inísiu, maibé Orsamentu Jerál Estadu 2016 aloka de’it tokon $94 ba tinan lima oin mai. Maibé, númeru rua ne’e la inklui gasta adisionál ba estrada, jestaun projetu ka kustu ekstra ne’ebé seidauk antisipa. Projetu PPP barak halo estimasaun ba kustu ne’ebé ki’ik demais, tanba proponente sira sempre hakarak justifika projetu nia viabilidade. Semana ne’e nia laran de’it, Timor-Leste nia lider sira sujere atu aumenta Orsamentu Estadu 2016 atu kobre kustu portu Tibar nian, maske polítika na’in sira hatene kleur ona kona-ba projetu ne’e molok orsamentu ne’e aprova.

Parseria Privadu – Bolloré Africa Logistics hamutuk ho subsidiáriu Bolloré nian SDV – sei investe tokon $278 iha inísiu ba konstrusaun, no sei opera portu ba tinan tolu nulu nia laran, atu nune’e manán retornu hodi hetan fila fali sira nia investimentu, kustu no lukru. Maibé, La’o Hamutuk preokupa katak kontratu konsesaun finál (ne’ebé mak ami seidauk haree) karik sei obriga Timor-Leste atu selu fali Bolloré nia investimentu karik portu la hetan retornu ho montante ne’ebé sira espekta, ezemplu karik tráfiku ladún barak ka diverta ba portu seluk iha rai laran.

Bainhira ideia ba projetu ne’e kria tinan haat liu ba, ema barak espekta katak Timor-Leste sei atinje kreximentu GDP naun-petróleu ‘double-digit’ tinan ba tinan, no sira mós fiar katak ita iha riku-soin mina no gás barak liu duké realidade. Maibé, GDP ‘naun-petróleu’ – parte bo’ot mai husi Governu gasta osan husi mina – la aumenta tuir sira nia espetasaun; dadus foun husi Governu Timor-Leste hatudu katak kreximentu durante 2013 mak 2.8%, no 5.9% durante 2014. Tanba Timor-Leste nia reserva mina-rai tun maka’as, Governu tenke ko’a nia despeza iha tempu badak, no ida ne’e sei fó impaktu negativu ba GDP naun-petróleu.

Bainhira estadu hamenus nia despeza, Governu nia importasaun sei tun, no osan ne’ebé sirkula atu sidadaun sira bele selu ba sasán importasaun mós menus. Durante tinan hira liu ba, Timor-Leste nia importasaun bo’ot liu ba dala tolu nulu kompara ho esportasaun, no tanba ne’e maioria kontainer (peti kemas) sira ne’ebé esporta sai mamuk, no situasaun ne’e sei kontinua ba tinan barak ba oin. Karik la iha atividade ekonómiku seluk, defisit komérsiu ne’e la bele kontinua.

Tanba dezeñu orijinál ba portu Tibar mak bazeia ba projeksaun ekonómiku ne’ebé optimistiku liu, estatístika foun ne’e iha implikasaun bo’ot ba portu nia viabilidade. Aleinde ne’e, tráfiku iha portu foun sei fahe entre portu foun seluk ne’ebé planu iha Suai, Oecusse no Baucau. La’o Hamutuk espera katak desizaun kona-ba projetu Tibar sei bazeia ba evidénsia atuál no projeksaun realistiku. Ami mós fiar katak se karik portu Dili aumenta oras servisu no efisiénsia, ida ne’e bele nato’on ba Timor-Leste nia nesesidade ba tinan barak oin mai.

Aleinde impaktu ba Timor-Leste nia finansas estadu, portu Tibar mós fó subsídiu ba produtu importasaun kompara ho produtu lokál, Maske ida ne’e bele hamenus importasaun nia folin, maibé sei mós sai susar liu ba produtór lokál sira – liu-liu to’os na’in sira – atu kompete hasoru importasaun ai-han ne’ebé baratu liu. Karik ema lokál sira lakohi hola produtu lokál tanba importasaun baratu liu, agrikultór sira sei hamenus investimentu ba kuda ai-han, no ida ne’e sei estraga produtividade, ekonomia, soberania ai-han no nutrisaun. Bainhira Timor-Leste nia Fundu Petrolíferu remata iha futuru (ida ne’e bele akontese iha 2025), to’os barak sei mamuk de’it. La iha osan atu sosa ai-han importasaun, ema bele terus tanba hahán la iha.

Tanba ne’e, portu sei aumenta liu tan Timor-Leste nia dependénsia ba produtu importa husi li’ur, maibé tuir lo-loos ita tenke aumenta produsaun iha rai laran atu garante sustentabilidade ekonómiku bainhira mina maran ona. Portu ne’e sei mós foti povu nia rai, estraga sira nia vida-moris no uza rekursu Governu nian ne’ebé tenke uza ba servisu báziku ba povu baibain sira.

La’o Hamutuk nia artigu kompletu fó informasaun kona-ba istória prosesu tenderizasaun ba projetu ne’e, ne’ebé ikus liu só kompañia ida de’it nia proposta mak hetan konsiderasaun. Artigu mós diskute oinsá mak portu sei fó impaktu ba vida-moris peskadór sira, no sai perigozu ba ai-parapa no ahu ruin sensitivu, no artigu fó rekomendasaun sanulu.

La’o Hamutuk husu bo’ot ba Governu atu analiza ho sériu Timor-Leste nia nesesidade komérsiu ba tempu naruk atu hatene se karik halo operasaun iha portu Dili 24/7 (24 oras lor-loron), no kontrola korrupsaun, hadi’ak jestaun no aumenta númeru no skill traballadór sira. Nune’e Timor-Leste bele poupa osan, proteje ema vulneravel sira no responde ba nesesidade públiku liga ho importasaun. Ida ne’e bele fó oportunidade ba ita atu dezenvolve ita nia ekonomia doméstika atu garante futuru ne’ebé sustentável ba povu Timor-Leste tomak.

Ami nia artigu kompletu kona-ba portu Tibar inklui gráfiku, liga, dokumentu no artigu barak husi fonte oi-oin. Ami sei atualiza artigu ne’e bainhira iha eventu ka informasaun foun.