17 October 2012

Timor-Leste mós selu barak liu ba kombustivel

Bainhira kondutór no motorista sira hadau malu atu hetan litru gazolina tan ne’ebé sira bele sosa, Diresaun Nasionál Estatístika (DNE) hosi Ministériu Finansa RDTL publika sira nia relatóriu ne’ebé foti kestaun interesante kona-ba importasaun kombustivel ba Timor-Leste. Tuir relatóriu ida ne’e, Alfándega hateten ba DNE katak Timor-Leste importa tokon $39 ba gazolina no gazoel durante 2011 ba uzu públiku, komersiál no privadu nian tomak.

Relatóriu Ezekusaun Orsamentál ba 2011 ne’ebe Ministériu Finansa publika hatudu katak Estadu rasik gasta tokon $68 ba kombustivel ba veíkulu no jeradór sira. Bainhira sasán hirak ne’e importa, ida ne’e hare ba hanesan buat ruma la’o laloos katak Governu Timor-Leste selu barak liu duke valor sasán ne’ebé deklara sai tama mai rai laran.

Karik ita halo estimasaun ba kuantidade kombustivel ne’ebé jeradór no veíkulu sira uza hosi konsumidór kada ema no hosi setór privadu, montante total ne’ebé selu ba kombustivel iha Timor-Leste durante tinan kotuk maizumenus tokon $78, besik dala-rua kompara ho saida mak ita importa tuir relatóriu DNE.

La’o Hamutuk husu ba Diretór DNE kona-ba ida ne’e iha lansamentu Relatóriu Komérsiu iha semana kotuk, no nia hamnasa no hateten katak nia hatene de’it kona-ba informasaun importasaun nian ne’ebé nia simu hosi Diresaun Alfándega. La’o Hamutuk husu ba Komisáriu Anti Korrupsaun no Provedor ba Direitus Umanus no Justisa atu esplora katak korrupsaun ka maladministraun akontese duni ka lae.

Ita bele imajina esplikasaun balu:
  1. Importador kombustivel sira fó presu ba Estadu ho folin ne’ebé as liu ba kombustivel ne’ebé sira importa, atu halo lukru ne’ebé boot.
  2. Montante kombustivel ne’ebé tama mai iha Timor-Leste la hakat mai liu hosi Alfándega
  3. Estadu hetan kombustivel menus kompara ho montante ne’ebé sira selu ba
  4. Publikasaun númeru iha relatóriu ida seluk ka hosi relatóriu rua ne’e hotu ne’ebé mai hosi Ministériu Finansa nian laloos
Atu komprende liu tan kontradisaun ida ne’e, La’o Hamutuk mós hare ba semester primeiru 2012. DNE nia Indikadór Statistikal Trimestral nian hatudu tokon $32 ba importasaun kombustivel minerais tomak (inklui gazolina, gazoel, aviasaun, kerosene/mina-rai, LPG no kombustivel sira seluk) entre Janeiru to Juñu. Durante iha periodu ne’ebé hanesan, Relatóriu Ezekusaun Orsamentál nian indika katak Estadu gasta tokon $42 ba kombustivel ba veíkulu no jeradór sira. Maske diferensa ne’e ki’ik uitoan liu kompara iha 2011, Estadu Timor-Leste nafatin selu barak liu tan kompara ho valor importasaun ne’ebé deklara ona.

Tabela fó númeru iha rihun hosi dollar Estadus Unidus
Maske sentrál elétrika Hera ne’e fou-foun dezeña atu uza Oleo Pezadu, maibé to ohin loron sentrál ne’e uza kombustivel gazoel ne’ebé tula ho ró tama mai liu hosi Tibar no tula ho kamioneta hodi hakat Dili ba Hera. Deloitte nia audit (paragraf 3.3.2) dehan katak kombustivel ne’ebé atu uza ba jeradór sira ne’e uza ba veíkulu estadu no privadu nian, tanba ne’e, ami fiar katak ne’e serteza duni atu aumenta figura sira ba veíkulu no jeradór sira nian iha relatóriu ezekusaun, ba komparasaun ho total figura gazoel no gazolina iha relatóriu komérsiu nian.

La'o Hamutuk fiar katak inkonsistensia entre estadu nia gastu no importasaun kombustivel hatudu katak relatóriu balun publika ona kona ba ekonomia no despeza estadu nian iha valor no fasil atu analiza. Tanba ne'e, ami agradese Ministériu Finansas ne’ebé fó sai informasaun ida ne'e, no fó korajen ba ema no organizasaun seluk atu utiliza. Ita hotu bele aprende buat barak!

No comments:

Post a Comment